«Το δικαίωμα στην αυτόγλωσση παιδεία ενός λαού με αρχαίες ιστορικές καταβολές- η
βίαιη αμφισβήτηση της συνειδησιακής ελληνικότητας»
Σεμπαϊδήν Καραχότζα,
Δημοσιογράφος
Δημοσιογράφος
Η ύπαρξη της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη είναι
γνωστή, αλλά ελάχιστοι στην Ελλάδα και ακόμα πιο λίγοι στην υπόλοιπη Ευρώπη
είναι εκείνοι που γνωρίζουν τι ακριβώς είναι αυτή η μειονότητα, από ποιες
ομάδες ανθρώπων αποτελείται και ποια η θέση της μέσα στην ευρύτερη ελληνική
κοινωνία. Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να τονιστεί ότι η μουσουλμανική μειονότητα της
Θράκης απαρτίζεται από τρεις εθνοτικές ομάδες, τους Πομάκους, τους Αθίγγανους
και τους τουρκογενείς με τους τελευταίους να είναι και οι λιγότεροι σε σχέση με
τις δύο άλλες ομάδες.
Το πρόβλημα έγκειται στο
γεγονός ότι η επίσημη ελληνική πολιτεία δεν μπήκε ποτέ στη διαδικασία να
ασχοληθεί σοβαρά με τους μουσουλμάνους της Θράκης και φυσικά δεν έγινε ποτέ
καμμία επιχείρηση επίσημης αναγνώρισης από την Ελλάδα των τριών προαναφερόμενων
εθνοτικών ομάδων της μειονότητας. Θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στο
πρόβλημα της λεγόμενης μειονοτικής εκπαίδευσης, καταλήγοντας σε συγκεκριμένες
προτάσεις για την αναβάθμισή της σε διαπολιτισμική εκπαίδευση.
Πρακτικές εκτουρκισμού και ο φόβος του «πολιτικού
κόστους»
Ο
κυριότερος λόγος που η επίσημη Ελλάδα κρατάει αυτή τη στάση απέναντι στη
μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης είναι το πολιτικό κόστος. Αυτό ίσως
ακούγεται λίγο περίεργο ή και ανεξήγητο αλλά δυστυχώς αυτή είναι η
πραγματικότητα. Το τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής, το οποίο διαθέτει περίπου
3500 εμμίσθους υπαλλήλους, επιχειρεί εδώ και πολλά χρόνια να εκτουρκίσει
κυρίως τους Έλληνες μουσουλμάνους Πομάκους της περιοχής και για να το πετύχει
αυτό χρησιμοποιεί διάφορες μεθόδους: χρηματισμό, εκφοβισμό, τρομοκρατία,
ψυχολογική βία, σωματικές και φραστικές επιθέσεις.
Μετά από τόσα χρόνια
δράσης έχει φτάσει σε σημείο να έχει τη δυνατότητα της πολιτικής καθοδήγησης
πολλών χιλιάδων μουσουλμάνων ψηφοφόρων σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, είτε μιλάμε
για εθνικές εκλογές είτε για εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης. Έτσι, κανένας
πολιτικός και ειδικά από εκείνους που πολιτεύονται στη Θράκη, δεν τολμάει να
έρθει σε ανοιχτή αντιπαράθεση με το συγκεκριμένο προξενείο, διότι από αυτό
εξαρτάται η εκλογή του ή μη και όλοι προσπαθούν είτε μυστικά είτε φανερά να
συμβαδίζουν με τις θέσεις και τις απόψεις της Άγκυρας αναφορικά με τους
μουσουλμάνους της Θράκης.
Εδώ και αρκετά
χρόνια γίνεται μια τεράστια προσπάθεια από ορισμένους Έλληνες μουσουλμάνους
Πομάκους της Θράκης να διαχωρίσουν τη θέση τους, να αυτοπροσδιοριστούν ως αυτό
που είναι, δηλαδή Έλληνες και όχι ως Τούρκοι πολίτες και φυσικά να
διασώσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα τους.
Σε αυτή τους την προσπάθεια, όμως, δε βρήκαν κανέναν απολύτως σύμμαχο από την ελληνική
πολιτεία στο ότι το τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής δεν αποδέχεται την ύπαρξη
Πομάκων, πομακικής γλώσσας και πομάκικου Πολιτισμού στη Θράκη.
Έτσι οι Πομάκοι της Θράκης
παλεύουν μόνοι τους και με κάποια στήριξη από τους απλούς πολίτες όλων των περιοχών
της Ελλάδας, να καταγράψουν την άγραφη ακόμα γλώσσα τους ώστε αυτή να μη χαθεί
με την πάροδο του χρόνου. Πρόκειται, όμως, για μια προσπάθεια πολύ μικρότερη σε
ισχύ απ’ ότι θα ήταν αν βοηθούσε έστω λίγο και η ελληνική πολιτεία κι αυτό
οδηγεί σε αποτελέσματα πολύ μικρότερα από τα επιθυμητά.
Iστορικά στοιχεία για την καταγωγή Πομάκων
Η διεθνής βιβλιογραφία είναι
γεμάτη από ιστορικά στοιχεία. Έλληνες, Άγγλοι, Γερμανοί, Βούλγαροι, Γάλλοι,
Τούρκοι, Αμερικάνοι, συγγραφείς έχουν προσεγγίσει το ζήτημα, ο καθένας από τη
δική του σκοπιά. Σχετικά με τις ιστορικές ρίζες των Πομάκων προσωπικά
πιστεύω πως πρόκειται για το αρχαιότερο θρακικό φύλο και φυσικά για Πελασγούς Έλληνες.
Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί και στη Βουλγαρία,
όπως και στην Ελλάδα, σχετικά με την εθνική καταγωγή των Πομάκων. Υπάρχουν
βασικά δύο κυρίαρχες θεωρίες. Σύμφωνα με την πρώτη, οι Πομάκοι είναι απόγονοι
ντόπιων χριστιανών κατοίκων της Ροδόπης οι οποίοι εξισλαμίστηκαν βίαια. Σύμφωνα
με τη δεύτερη, οι Πομάκοι έχουν Ασιατική καταγωγή και μετοίκησαν στην οροσειρά
της Ροδόπης, όπου και ασπάστηκαν σταδιακά το Ισλάμ (η κυρίαρχη τουρκική άποψη).
Συνοψίζοντας τις
ερμηνείες του όρου «Πομάκοι» μπορούμε να αναφέρουμε πολλές διαφορετικές
απόψεις: Τουρκικές πηγές συνδέουν τη λέξη Πομάκος με τη λέξη Πατσινάκ
(Πετσενέγκος) Αυτό όμως δεν ισχύει γιατί οι Πατσινάκες εξαφανίσθηκαν εντελώς
από την ιστορία και επιπλέον ο άγριος πολιτισμός τους είχε ασιατικά
χαρακτηριστικά, ενώ ο πολιτισμός των Πομάκων είναι καθαρά Βαλκάνιος. Σύμφωνα με
άλλη άποψη, η λέξη «Πομάκοι» προέρχεται από την ελληνική λέξη «ποιμήν». Άλλες
νεώτερες θεωρίες συνδέουν τη λέξη Πομάκος με το αρχαίο θρακικό τοπωνύμιο
Πόμα, την αρχαία ελληνική λέξη «πόμαξ» (= πότης) , τη λέξη «απόμαχος» ή
«ιππομάχος», συνδέοντας τους Πομάκους με πολεμιστές του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Θα
σχολιάσουμε τις τελευταίες εκδοχές που συνδέονται με το αυτόχθον και το γηγενές
στοιχείο. Στην περιοχή των Πομάκων και γενικότερα της Ροδόπης αναπτύχθηκε η
λατρεία του Διονύσου και από εκει μεταφέρθηκε στην νότιο Ελλάδα. Σύμβολο του
Διονύσου η άμπελος και ο οίνος, ιερό ποτό. Εδώ μπορούμε να έχουμε την σύνδεση
του πότη με τον αυτόχθονα Θράκα Πομάκο. Ως προς τους Ιππομάχους, πρέπει
να αναφερθεί το πολεμικότατο φύλο των Θρακών Αγριάνων που εκσεστράτευσαν μαζύ
με τον Αλέξανδρο, και στους οποίους είχε ιδιαίτερη εκτίμηση για την μαχητική
δεινότητά τους και την αποτελεσματικότητά τους στις μάχες.
Το ζήτημα είναι ότι οι Πομάκοι δεν αισθάνονται ότι έγιναν
Έλληνες, γνωρίζουν ότι είναι γηγενείς καί αυτόχθονες Έλληνες και πατρογονικώς
μέτοχοι του ελληνικού Πολιτισμού. Κάθε τι σχετικό με τις παραδόσεις τους είναι
δίκαιο να ανιχνευθεί στο αρχαίο Θρακικό παρελθόν. Αλλιώς καλούμεθα να
απαντήσουμε στο ερώτημα, τι έγιναν οι Αρχαίοι Θράκες; Το ίδιο επιστημονικά και
ιστορικά δίκαιο είναι να ανιχνευθεί η ετυμολόγηση του εθνικού τους ονόματος και
η γλωσσικη τους ρίζα στην αρχαία θρακική, δηλαδή στην πελασγική γλώσσα.
Η ύπαρξη
μουσουλμανικών νησίδων στα Βαλκάνια αποτελεί κληρονομιά των πέντε αιώνων
Οθωμανικής παρουσίας στη χερσόνησο. Βασική συνέπεια της εγκαθίδρυσης της Pax Ottomana
ήταν η κατάργηση των κρατικών ορίων, γεγονός που διευκόλυνε τις κινήσεις των
πληθυσμών και την αλληλοδιείσδυση διαφορετικών εθνο-πολιτισμικών ομάδων σε μια
αχανή έκταση. Στα μέσα του 19ουαιώνα η Ροδόπη ήταν πλήρως
ενταγμένη στο οθωμανικό σύστημα διοίκησης που διαιρούσε το κράτος σε βιλαέτια
(vilayet), αποτελούμενα από σαντζάκια (sancak), τα οποία διαιρούνταν σε καζάδες
(kaza), οι οποίοι χωρίζονταν σε περιοχές (nahije). Η Ροδόπη υπάγονταν στο
βιλαέτι της Αδριανούπολης, το οποίο χωρίζονταν σε τέσσερα σαντζάκια
(Φιλιππούπολης, Γκιουμουλτζίνας, Αλεξανδρούπολης, Διδυμοτείχου).
Καθοριστικοί στη διαμόρφωση της
ιστορίας των Βαλκανικών κρατών ήταν οι Ρωσσοτουρκικοί πόλεμοι μέσα από τους
οποίους η Ρωσσία μπόρεσε να επεκτείνει τα σύνορά της προς τα νότια, προς τη
Μαύρη Θάλασσα και νοτίως του Καυκάσου. Στον τελευταίο Ρωσοτουρκικό πόλεμο
(1877–78) η Ρωσσία έρχεται να βοηθήσει τη Βοσνία, την Ερζεγοβίνη και τη
Βουλγαρία στον αγώνα τους εναντίον των Τούρκων. Μετά την πολιορκία του Πλέβεν,
οι Ρώσσοι προχώρησαν στη Θράκη και κατέλαβαν την Αδριανούπολη, τον Ιανουάριο
1878.
Στα
Βαλκάνια, η επαφή Ισλάμ και Χριστιανισμού αντί για σύγκρουση πολιτισμών οδήγησε
σε συνάντηση όπου οι ακόλουθοι των δύο θρησκειών επηρεάστηκαν μεταξύ τους. Οι
αρχαίες και οι χριστιανικές δοξασίες των κατοίκων της Ροδόπης συναντήθηκαν με
το μυστικιστικό μπεκτασισμό μέσα από τις θρησκευτικές τελετουργίες. Στο
πολυσυλλεκτικό μόρφωμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι διακριτές κοινότητες
διατήρησαν την ταυτότητά τους.
Στα νεώτερα
χρόνια, οι προσπάθειες εθνοτικής ταυτοποίησης των Πομάκων από διάφορους
ερευνητές βασίστηκαν συνήθως στη χρήση κριτηρίων κατάταξης, όπως η
γλώσσα, η θρησκεία, η καταγωγή, τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, γενικές ιδιότητες
φαινομενολογικού χαρακτήρα. Οι ίδιοι οι Πομάκοι, αυτοπροσδιορίζονται με
διαφορετικό τρόπο (ως Έλληνες, Βούλγαροι, Τούρκοι ή Πομάκοι) ανάλογα με τις
πολιτικές αφομοίωσης που ασκούνται στις περιοχές όπου ζουν.
Η καταγραφή της γλώσσας των Πομάκων
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει πολλές σημαντικές
εκδόσεις λαογραφικών κειμένων στην πομακική γλώσσα. Συγκεκριμένα, το
Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης εξέδωσε παλιά πομάκικα παραμύθια με
παράλληλο κείμενο (στα ελληνικά και τα πομάκικα), μαθήματα πομακικής γλώσσας
και δίσκους με παραδοσιακά πομάκικα τραγούδια. Πολλές αντίστοιχες εκδόσεις
έγιναν από το Ταμιείον Θράκης, το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, τον
Πολιτιστικό Σύλλογο Πομάκων Ν. Ξάνθης και εκδοτικούς οίκους της Αθήνας και της
Θεσσαλονίκης. Έτσι, ένας σημαντικός πλούτος της λαϊκής παράδοσης των Πομάκων
είναι πλέον προσιτός στο κοινό.
Στις καταγραφές αυτές
συμμετείχαν πολλοί Πομάκοι από την Ξάνθη και άλλες περιοχές της Θράκης. Πρέπει
να πούμε πως όσοι εκ των μουσουλμάνων της Θράκης τόλμησαν να αυτοπροσδιοριστούν
ως Έλληνες Πομάκοι δέχτηκαν και εξακολουθούν να δέχονται έναν απίστευτο πόλεμο
από τους πράκτορες της Άγκυρας, με την ανοχή των εκάστοτε ελληνικών
κυβερνήσεων. Με λίγα λόγια, το δημοκρατικό δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού
στην περιοχή μας δεν υπήρξε ποτέ ή, κι αν υπήρξε, ισχύει μόνο για τη μια
πλευρά, μόνο για εκείνους δηλαδή που αυτοπροσδιορίζονται ως Τούρκοι. Αυτοί και
τη στήριξη του τουρκικού προξενείου έχουν και οι πλέον ευνοημένοι από τη μεριά
της Ελλάδας είναι ενώ όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως οτιδήποτε άλλο εκτός από Τούρκοι,
και την Τουρκία έχουν απέναντι τους αλλά και την Ελλάδα. Εγώ ο ίδιος προσωπικά
έχω δεχτεί αρκετές φορές απειλητικά για τη ζωή των δύο παιδιών και της συζύγου
μου τηλεφωνήματα, μάλιστα μερικά από αυτά τα έχω καταγράψει. Όταν, όμως, τα
ίδια αυτά απειλητικά τηλεφωνήματα τα παρουσίασα στην εισαγγελική αρχή της
Ξάνθης, με μεγάλη μου έκπληξη άκουσα τον εισαγγελέα να μου λέει ότι για ναγίνει
κάποια έρευνα δεν αρκεί ο ψηφιακός δίσκος με τα καταγεγραμμένα απειλητικά
τηλεφωνήματα κι ότι για να παρέμβει η εισαγγελία θα πρέπει να υπάρχουν
γεγονότα, μάλλον δηλαδή κάποιο θύμα μέσα στην οικογένεια μου.
Ακόμα και
σήμερα, όμως, παρά την πίεση που δέχονται από το τουρκικό προξενείο της
Κομοτηνής και παρά την πρωτοφανή αδιαφορία της ελληνικής πολιτείας, οι άνθρωποι
αυτοί, εξακολουθούν να αγωνίζονται για την καταγραφή, τη μελέτη και τη διάσωση
της γλώσσας και του πολιτισμού τους.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο κίνδυνος να χαθεί μια ολόκληρη γλώσσα και ένας πολύ
πλούσιος πολιτισμός είναι ορατός αφού, απ’ ότι φαίνεται, οι δικές μας δυνάμεις
δεν επαρκούν για να καταφέρουμε αυτό που από μόνη της θα έπρεπε να είχε κάνει
εδώ και δεκαετίες η ελληνική πολιτεία. Εμείς έχουμε τη θέληση το μεράκι αλλά
δεν έχουμε τις απαιτούμενες γνώσεις ώστε να μελετήσουμε και να καταγράψουμε την
πομακική γλώσσα και να διερευνήσουμε τις ιστορικές ρίζες των Ελλήνων Πομάκων.
Βέβαια η καθυστέρηση καταγραφής και
μελέτης της πομακικής γλώσσας σημαίνει ότι μιλάμε για μια γλώσσα η οποία είναι
δύσκολο να διδαχτεί στα σχολεία κι ως εκ τούτου, τα παιδιά των Ελλήνων πολιτών
που έχουν την πομακική ως μητρική τους γλώσσα, δε μπορούν να τη διδαχτούν στο
σχολείο με αποτέλεσμα να διδάσκονται άλλες, ξένες γι’ αυτά γλώσσες. Αυτό όμως
δεν είναι το μοναδικό πρόβλημα που τα παιδιά των μουσουλμάνων της Θράκης
αντιμετωπίζουν κατά τη σχολική τους ζωή. Ο ρόλος της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση
της ταυτότητας των παιδιών είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Ας κάνουμε μία σύντομη
αναδρομή στις διαδικασίες μέσα από τις οποίες καθορίστηκε η λειτουργία των
μειονοτικών σχολείων.
Με το
Μορφωτικό Πρωτόκολλο του 1951 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αποφασίστηκε η
εκατέρωθεν ίδρυση μορφωτικών ινστιτούτων, η ανταλλαγή πανεπιστημιακού
προσωπικού, καθηγητών, φοιτητών και επιστημονικών ερευνητών, η καθιέρωση
υποτροφιών και του ισότιμου των εξετάσεων, η ανταλλαγή βιβλίων, περιοδικών,
ραδιοφωνίας καθώς και η διδασκαλία της γλώσσας, της λογοτεχνίας και της
ιστορίας κάθε χώρας στο έδαφος της άλλης. Αν και το σύμφωνο αυτό δεν όριζε σε
κανένα σημείο του ότι η επίσημη γλώσσα της μειονότητας είναι η τουρκική, στην
πράξη εισήχθη τότε στα μειονοτικά σχολεία και άρχισε να ακολουθείται το
εκπαιδευτικό πρόγραμμα του τουρκικού Υπουργείου Παιδείας. Επίσης αυξήθηκε ο
αριθμός των μετακλητών δασκάλων από την Τουρκία, γεγονός που αποτέλεσε την αφετηρία
για τον εκτουρκισμό των Πομάκων.
Στις 28-1-1954 ο Γενικός Διοικητής Θράκης Γ.
Φεσσόπουλος διαβιβάζει προς όλες τις κοινότητες και τους δήμους της Ροδόπης
εντολή του τότε πρωθυπουργού Στρατάρχη Παπάγου που έλεγε χαρακτηριστικά: «
Κατόπιν διαταγής του κ. Προέδρου της Κυβερνήσεως, παρακαλούμεν όπως εφ’εξής εις
πάσαν περίπτωσιν γίνεται χρήσις όρου «Τούρκος-τουρκικός» αντί του τοιούτου
«Μουσουλμάνος-μουσουλμανικός». Επί τούτοις δέον να μεριμνήσετε διά την
αντικατάστασιν των εν τη περιφερεία υμών διαφόρων επιγραφών, όπως
«Μουσουλμανική Κοινότης, Μουσουλμανικόν Σχολείον κλπ» διά τοιαύτης «Τουρκικόν».
Ο πλήρης
εκτουρκισμός της μειονοτικής εκπαίδευσης συντελέστηκε με το μορφωτικό
πρωτόκολλο της 20ης Δεκεμβρίου του 1968. Σύμφωνα με αυτό, αποφασίστηκε η
εκατέρωθεν ανταλλαγή βιβλίων προς χρήση των μαθητών της μειονότητας. Έτσι, ενώ
η ελληνική κυβέρνηση είχε χρησιμοποιήσει ειδικά μεταφρασμένα βιβλία για τα
σχολεία της μειονότητας, τα απέσυρε, εισάγοντας στη θέση τους διδακτικά βιβλία
που προέρχονταν από την Τουρκία.
Στα
λεγόμενα μειονοτικά δημοτικά σχολεία της Θράκης, το 70% των μαθημάτων γίνονται
στην τουρκική γλώσσα και το υπόλοιπο 30% στην ελληνική με αποτέλεσμα τα παιδιά
αυτά να διδάσκονται περισσότερο τη γλώσσα μιας ξένης γι’ αυτά χώρας και λιγότερο
τη γλώσσα της επίσημης πατρίδας τους, της Ελλάδας. Το πρόβλημα, όμως, γίνεται
ακόμα πιο περίπλοκο αν αναλογιστεί κανείς τι είναι αναγκασμένα να διδάσκονται
αυτά τα παιδιά από τα έξι τους μόλις χρόνια.
Μιλάμε για παιδιά που μέχρι
εκείνη την ηλικία μιλάνε μόνο τη μητρική τους γλώσσα η οποία είναι η Πομάκικη,
από την πρώτη δημοτικού όμως και μετά διδάσκονται, όπως προανέφερα, την
τουρκική, την ελληνική, την αραβική λόγω θρησκευτικών και τώρα πλέον και την
αγγλική γλώσσα αφού τα αγγλικά διδάσκονται από την πρώτη δημοτικού. Άρα τα
παιδιά των μουσουλμάνων της Θράκης στα έξι τους μόλις χρόνια διδάσκονται
τέσσερις διαφορετικές γλώσσες, όλες ξένες γι’ αυτά και δε διδάσκονται τη
μητρική τους γλώσσα.
Αυτό φυσικά έχει ως
αποτέλεσμα να είναι καταδικασμένα εκ των προτέρων να μείνουν ουσιαστικά
αμόρφωτα και να γνωρίζουν αρκετές γλώσσες από λίγο, αλλά καμία όπως θα έπρεπε
να τη γνωρίζουν, ενώ αυτό έχει αντίκτυπο και στις μετέπειτα σπουδές τους. Αυτός
είναι άλλωστε και ο λόγος που αρκετοί πλέον μουσουλμάνοι, ενώ κατοικούν στα
χωριά της ορεινής Ξάνθης, τα γνωστά και ως Πομακοχώρια, αποφασίζουν να στείλουν
τα παιδιά τους σε δημόσιο ελληνόφωνο σχολείο της πόλης αφού τέτοιο σχολείο δεν
υπάρχει ακόμα και σήμερα σε κανένα από τα χωριά που κατοικούνται από μουσουλμάνους.
Η μειονοτική εκπαίδευση αποτελεί σε μεγάλο βαθμό θύμα του
ψυχροπολεμικού κλίματος και των μικροκομματικών επιλογών των εκάστοτε
κυβερνήσεων. Όπως σημειώνει η Χ. Τσούλου: «χάριν της συνοχής του ΝΑΤΟ και του
καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, οι ελληνικές κυβερνήσεις
παρέβλεπαν παράτυπες κινήσεις του Τουρκικού Προξενείου, ενώ ενώπιον του
κινδύνου του Βουλγαρικού κουμμουνισμού, οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα
χέρια της τουρκικής προπαγάνδας». Συγκεκριμένα γράφει: («Μουσουλμανική Μειονότητα
Δυτικής Θράκης» Στρατηγική Νοέμβριος 2003, 100).
Πολλά χρόνια έχουν περάσει από το τέλος του
ψυχρού πολέμου, αλλά τα παρωχημένα ελληνοτουρκικά πρωτόκολλα ακόμα
προσδιορίζουν την εκπαίδευση των μουσουλμάνων Ελλήνων πολιτών, καταδικάζοντας
τα παιδιά τους να μη διδάσκονται τα ίδια μαθήματα όπως όλα τα άλλα παιδιά που
ζουν στη χώρα αυτή. Αυτό από μόνο του είναι αντιστυνταγματικό και
αντιδημοκρατικό.
Επιπλέον,
είναι πραγματικά παράξενο ότι, παρά την οικονομική κρίση, τα ιδιωτικά
μειονοτικά σχολεία συνεχίζουν ακόμα να χρηματοδοτούνται από το ελληνικό κράτος.
Γιατί συμβαίνει αυτό, τη στιγμή που τα δίγλωσσα μειονοτικά σχολεία που
λειτουργούν στη Θράκη αποτελούν ένα θεσμό ξεπερασμένο που καταδικάζει τους
μουσουλμάνους Έλληνες που τα παρακολουθούν στην αγραμματοσύνη και στην
υιοθέτηση της τουρκικής ταυτότητας. Το λεγόμενο «Πρόγραμμα Εκπαίδευσης
Μουσουλμανοπαίδων», διαχειριζόμενο τόσα χρόνια τεράστια χρηματικά κονδύλια, δεν
έχει λύσει το πρόβλημα, αλλά λειτουργεί και αυτό στα πλαίσια της γκετοποίησης
των Ελλήνων πολιτών, διαχωρίζοντάς τους σε χριστιανούς και μουσουλμάνους.
Μπορούμε να πούμε τότε ότι ισχύει η αρχή της ισονομίας για τους μουσουλμάνους
μαθητές, εφόσον δε διδάσκονται τα ελληνικά, όπως όλα τα άλλα ελληνόπουλα; Τα
μειονοτικά σχολεία είναι, ως εκ τούτου, σχολεία ρατσιστικού διαχωρισμού, και
αυτό που θα έπρεπε να πράξει η ελληνική πολιτεία είναι να τα μετατρέψει σε
σχολεία διαπολιτισμικά. Ως διαπολιτισμικά σχολεία θα πρέπει να έχουν τον
ίδιο βασικό κορμό γνώσεων που έχουν και τα δημόσια σχολεία, ενώ, πέραν του
βασικού ωραρίου, μπορεί να δίνεται η δυνατότητα διδασκαλίας των μειονοτικών
γλωσσών, σε όσους το επιθυμούν.
Ήδη
έχουν γίνει πολλά αιτήματα από μουσουλμάνους γονείς προς το Υπουργείο Παιδείας
και Θρησκευμάτων της χώρας μας για ίδρυση και λειτουργία ελληνόφωνων δημοτικών
σχολείων και στα Πομακοχώρια ώστε ο κάθε γονέας να έχει τη δυνατότητα της
επιλογής του καλύτερου κατά τη γνώμη του σχολείου για το παιδί του, αλλά
δυστυχώς δεν έχει υλοποιηθεί κανένα από αυτά τα αιτήματα, με αποτέλεσμα, όσοι
θέλουν ελληνόφωνο σχολείο για το παιδί τους, είτε να το πηγαινοφέρνουν οι ίδιοι
με δικό τους μέσο από το χωριό στην πόλη σε καθημερινή βάση είτε να
μετακομίζουν οικογενειακώς στην πόλη. Μάλιστα οι γονείς που το κάνουν αυτό
αυξάνονται με πολύ γοργούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα, σήμερα να
είναι εκατοντάδες τα μουσουλμανόπαιδα που φοιτούν σε δημόσια ελληνόφωνα
δημοτικά σχολεία της Ξάνθης.
Επί Υπουργείας στο Παιδείας και Θρησκευμάτων,
του Ευριπίδη Στυλιανίδη, είχε ληφθεί απόφαση ιδρύσεως τεσσάρων
ελληνόφωνων δημοτικών σχολείων στα Πομακοχώρια της Ξάνθης. Ακολούθησε
κυβερνητικός ανασχηματισμός και δεν υλοποιήθηκε η απόφαση
αυτή. Οι Υπουργοί που ακολούθησαν, δεν έδειξαν την παραμικρή διάθεση για
τη λειτουργία δημόσιων δημοτικών σχολείων στα ορεινά πομακοχώρια.
Τα κυβερνητικά
σχήματα όχι μόνο δε φαίνεται να έχουν διάθεση για θεσμοθέτηση πραγματικής
ισονομίας στην εκπαίδευση, αλλά, δια στόματος πρώην πρωθυπουργού,
ανακοινώθηκε ότι στα μειονοτικά δημοτικά σχολεία της Θράκης θα διδάσκονται
περισσότερα τούρκικα. Χαρακτηρίστηκε μάλιστα η τουρκική ως
μητρική γλώσσα των μουσουλμάνων της Θράκης., γεγονός αντίθετο με την
πραγματικότητα. Είναι τρομερά δύσκολο να μιλάμε για διδασκαλία της πομακικής
γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία όταν τα παιδιά αυτά δε διδάσκονται σωστά ούτε
καν τη γλώσσα της επίσημης πατρίδας τους.
Θα
επανέλθω στην εχθρική απέναντι στους Έλληνες Πομάκους στάση της ελληνικής
πολιτείας με δυο παραδείγματα από τα οποία φαίνονται ξεκάθαρα οι προθέσεις της.
Το πρώτο παράδειγμα αφορά στον πρώην νομάρχη Ξάνθης Γιώργο Παυλίδη, με
πρωτοβουλία του οποίου πριν από αρκετά χρόνια τυπώθηκαν κάποιοι τουριστικοί
χάρτες της Θράκης, στους οποίους όμως η ορεινή περιοχή της Ξάνθης αναφέρονταν
ως Πομακοχώρια. Επειδή, όμως, η λέξη Πομακοχώρια είχε ενοχλήσει έντονα το
τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής, ο τότε νομάρχης Ξάνθης διέταξε να αποσυρθούν
άμεσα από την αγορά όλοι εκείνοι οι τουριστικοί χάρτες και να τυπωθούν
καινούριοι στους οποίους η λέξη «Πομακοχώρια» είχε αντικατασταθεί από τις
λέξεις «ορεινή περιοχή» κι αυτό γιατί έτσι δε θα ενοχλούνταν το τουρκικό
προξενείο της Κομοτηνής.
Το δεύτερο
παράδειγμα αφορά ένα αίτημα ορισμένων μουσουλμάνων για ίδρυση και λειτουργία
ελληνόφωνων δημοτικών σχολείων στα Πομακοχώρια της Ξάνθης με την ύπαρξη μάλιστα
και της τουρκικής γλώσσας ως μάθημα επιλογής για όσους γονείς επιθυμούν τα
παιδιά τους να διδαχτούν και αυτή τη γλώσσα παράλληλα με την ελληνική.
Τότε ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ξάνθης είχε
καγχάσει, λέγοντας στους ανθρώπους αυτούς ότι αυτά δε γίνονται ούτε στις
ταινίες.
Επίσης, πριν από μερικά
χρόνια είχε ζητηθεί από την ΕΡΑ (ελληνική ραδιοφωνία) Κομοτηνής να μεταδίδει σε
καθημερινή βάση ένα σύντομο δελτίο ειδήσεων στην γλώσσα των Πομάκων αλλά
το είχε αρνηθεί, παρόλο που εδώ και πολλά χρόνια το ίδιο ραδιόφωνο μεταδίδει
αναλυτικό δελτίο ειδήσεων στην τουρκική γλώσσα. Από τις 10 Μαΐου του 2010 και
μετά, ένας ιδιωτικός τηλεοπτικός σταθμός, το Κανάλι 6 της Ξάνθης, και μάλιστα
με εντελώς δική του πρωτοβουλία, ξεκίνησε τη μετάδοση τέσσερις φορές τη
μέρα, ενός σύντομου δελτίου ειδήσεων στην πομακική γλώσσα με συντάκτη και παρουσιαστή
τον υπογράφοντα. Το δελτίο αυτό παρουσιάζει πολύ μεγάλη τηλεθέαση και παρόλο
που μεταδίδεται τέσσερις φορές τη μέρα, οι περισσότεροι από τους Πομάκους το
παρακολουθούν και τις τέσσερις φορές. Αυτό δείχνει τη λαχτάρα τους να
ακούνε δημόσια τη δική τους γλώσσα.
Φυσικά, δε χρειάζεται
καν να αναφέρω ότι η αντιμετώπιση από την ελληνική πολιτεία, μετά την
πρωτοβουλία αυτή, να δημιουργηθεί ένα τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων στην πομάκικη
γλώσσα, είναι η χειρότερη δυνατή, ενώ ο δήμος Μύκης, με δήμαρχο τότε τον
Μουσταφά Αγγά, γιο του πρώην ψευδομουφτή Ξάνθης, είχε εκδώσει και σχετικό
ψήφισμα, με το οποίο ζητούσε από την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και
Θράκης να παρέμβει ώστε το Κανάλι 6 να διακόψει άμεσα το δελτίο ειδήσεων στην
πομάκικη γλώσσα. Ευτυχώς τέτοια παρέμβαση από τη μεριά των ανθρώπων της
Περιφέρειας δεν υπήρξε ποτέ, με αποτέλεσμα το δελτίο αυτό να μεταδίδεται
και σήμερα.
Έχει μεγάλη σημασία εν κατακλείδι να τονισθεί τη σημασία της
προσχολικής αγωγής για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας. Η ελληνική Πολιτεία
οφείλει να ιδρύσει βρεφονηπιακούς σταθμούς και νηπιαγωγεία σε όλα τα μεγάλα
πομακοχώρια. Θα λειτουργούν βέβαια στην ελληνική γλώσσα και όχι στην
τουρκική, όπως προσπαθεί να επιβάλλει η Άγκυρα, μέσω των πολιτικών της
αντιπροσώπων στη Θράκη. Επίσης, είναι πολύ σημαντική η διδασκαλία
των θρησκευτικών στην ελληνική γλώσσα για τους μουσουλμάνους που φοιτούν στα
δημόσια σχολεία της Θράκης. Είναι απαράδεκτο αυτό που γίνεται αυτή τη στιγμή
την ίδια ώρα που τα χριστιανόπουλα διδάσκονται θρησκευτικά, τα μουσουλμανόπαιδα
να έχουν κενό και να βγαίνουν στην αυλή των σχολείων.
Θα μπορούσαν να
γραφούν ολόκληρα βιβλία για τα όσα υφίστανται οι Έλληνες Πομάκοι της Θράκης,
για τις πιέσεις που δέχονται από την Τουρκία και για την εχθρική απέναντι τους
συμπεριφορά της Ελλάδας. Πιστεύω όμως ότι μετά από αυτά που προαναφέρθηκαν έχει
γίνει κατανοητό το τι ακριβώς συμβαίνει στη Θράκη. Όταν από έναν
εργαζόμενο σε ελληνικό δήμο ζητάνε κατά την ώρα της εργασίας του να
χρησιμοποιεί την τουρκική γλώσσα, τότε όλοι καταλαβαίνετε ποιος κάνει κουμάντο
στη Θράκη και ποια θα είναι τελικά η κατάληξη των Πομάκων σε περίπτωση που δεν
αλλάξει άμεσα η στάση της ελληνικής πολιτείας ως προς το θέμα της
μουσουλμανικής (και όχι τουρκικής) μειονότητας στη Θράκη.
Συμπερασματικά, σήμερα, μέσα από την αντισυνταγματική
μειονοτική εκπαίδευση οι Έλληνες Πομάκοι μαθητές υποχρεώνονται να
παρακολουθήσουν ένα δίγλωσσο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που του αποξενώνει από τη
συνείδηση της ελληνικότητας όσο και από τη μητρική τους γλώσσα. Το περίεργο
είναι ότι αυτό τους το επιβάλλει η ίδια η ελληνική πολιτεία. Η πληγή της
μειονοτικής εκπαίδευσης πρέπει γρήγορα να κλείσει. Η ελληνική πολιτεία οφείλει
να αγκαλιάσει τα μουσουλμανόπαιδα μέσα από μια ισότιμη εκπαίδευση
αναβαθμίζοντας τα μειονοτικά σχολεία σε σχολεία διαπολιτισμικά, με ενιαίο κορμό
μαθημάτων, όπως σε όλα τα σχολεία της ελληνικής επικράτειας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ανδρεάδης,
Κ.Γ. Η Μουσουλμανική Μειονότης της Δυτικής Θράκης, Θεσσαλονίκη:Ιδρυμα
Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 1956.
Ασκούνη Ν.
Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη. Από το περιθώριο στην προοπτική της
κοινωνικής ένταξης. Αθήνα:Αλεξάνδρεια, 2006.
Bακαλιός
Θ. Το πρόβλημα της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης στη Δυτική
Θράκη, Αθήνα, Gutenberg, 1997.
Βουλγαρίδου
Ο. Η εκπαίδευση των αλλόγλωσσων / μειονοτικών μαθητών στη Δυτική Θράκη.
Ξάνθη:Σπανίδης, 2011.
Γεροβασιλείου
Κ. «Ευθύνεται η τριγλωσσία για τις μαθησιακές δυσκολίες που εμφανίζουν οι
πομακόφωνοι μαθητές;» Πρακτικά Ημερίδας Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση
και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών. Ξάνθη:Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης
& Παράδοσης-Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 59-74, 2006.
Γκότοβος
Α.Ε. Εκπαίδευση και ετερότητα. Ζητήματα Διαπολιτισμικής Παιδαγωγικής.
Αθήνα:Μεταίχμιο, 2002.
Δήμου, Π.
& Τ.Μηλιαζήμ «Οι δυσκολίες ενός εκπαιδευτικού στα μειονοτικά σχολεία
της Ξάνθης» Συνέδριο Γλωσσικών Μειονοτήτων Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, 2002.
Θεοχαρίδης,
Π. Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης. Ξάνθη:ΠΑΚΕΘΡΑ, 1995.
Θεοχαρίδης,
Π. Πομακο-Ελληνικό Λεξικό, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος, 1996.
Θεοχαρίδης,
Π. Ελληνο-Πομακικό λεξικό, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος, 1996.
Θεοχαρίδης,
Π. Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος, 1996.
Κανακίδου,
Ε. Η Εκπαίδευση στη Μουσουλμανική Μειονότητα της Δυτικής Θράκης, Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα, 1994.
Κανακίδου,
Ε. «Το Δίγλωσσο Αναλυτικό Πρόγραμμα και η Παράλληλη Διδασκαλία στα
Μουσουλμανικά Σχολεία της Δ’.Θράκης», περ. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 89:47-54, 1996.
Κανακίδου,
Ε., Η Διακοπή της Φοίτησης στους Μουσουλμάνους Μαθητές, στο Παπαθεοφίλου, Ρίτσα
(επιμ.) Η εγκατάλειψη του Σχολείου, Αθήνα: Gutenberg, 189-205, 1998.
Καραχότζα,
Ρ. Πομακικό-Ελληνικό Λεξικό, Δ Σώμα Στρατού, 1996.
Καραχότζα
Σ. Η καθημερινή γλώσσα των Πομάκων της περιοχής Μύκης. Ξάνθη:Σπανίδης,
2006.
Καραχότζα
Σ. Isîy zhïvót Pomátsise. Έτσι ζούνε οι Πομάκοι. Ξάνθη:Τελεία και Παύλα,
2007.
Κασίμη Χ.
«Διγλωσσία-τριγλωσσία-εκπαίδευση: Κοινωνιογλωσσικές πραγματικότητες και
σχολικές δυσκολίες». Πρακτικά Ημερίδας Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση
και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών. Ξάνθη:Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης
& Παράδοσης-Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 15-26, 2006.
Κατάκη Δ.-
Καραχότζα Ρ. Ντάντο ι μπάμπα κάζαχο - 21 Παραμύθια από τη Ροδόπη, Γυμνάσιο
Σμίνθης-Νομαρχία Ξάνθης, 1997.
Κατάκη Δ.
«Δυσκολίες και δυνατότητες έκφρασης στην ελληνική γλώσσα μαθητών από τη
μουσουλμανική μειονότητα. Παραδείγματα από το Γυμνάσιο Σμίνθης.» Πρακτικά
Ημερίδας Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση και τα μαθησιακά προβλήματα των
Πομάκων μαθητών. Ξάνθη:Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης & Παράδοσης-Πολιτιστικό
Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 33-51, 2006.
Κόκκας Ν.,
Ν. Κωνσταντινίδης, Ρ. Μεχμεταλη Τα Πομακοχώρια της Θράκης. Ιστορία, γλώσσα,
περιήγηση, λαϊκός πολιτισμός. Αθήνα:Οδυσσέας, 2003.
Κόκκας
Ν. Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας. Ξάνθη:Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο
Θράκης, 2004.
Κόκκας N.
& Α.Ρόγγο (2005). Παραμύθια και Παροιμίες από τη Γλαύκη του Ν.Ξάνθης.
Θεσσαλονίκη:Σταμούλης.
Κόκκας Ν.Θ.
& Τ. Μηλιαζήμ (2005). «Η συνύπαρξη γλωσσικών ομάδων στη Δυτική Θράκη &
ο ρόλος της εκπαίδευσης στη διαπολιτισμική επικοινωνία» Εθνικό και
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών - Διεθνές συνέδριο με τίτλο: Η γλώσσα
σε έναν κόσμο που αλλάζει. 9-11 Δεκεμβρίου 2005.
Κόκκας Ν.Θ.
«Ένταξη, ενσωμάτωση ή γκετοποίηση: Τα αδιέξοδα της μειονοτικής εκπαίδευσης» εφ.
Αγώνας 13,15 & 17 Απριλίου 2010.
Κόκκας
Ν.Θ. «Η μειονοτική εκπαίδευση και η θεωρία του πολιτικού κόστους»
εφ. Αγώνας 24 & 25 / 9/2010.
Κόκκας
Ν.Θ. «Γιατί υπάρχουν (ακόμα) μειονοτικά σχολεία στη Θράκη;» εφ.
Αγώνας 27-28/4/2011.
Κοττάκης,
Μ., Θράκη, Η Μειονότητα Σήμερα. Αθήνα:Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, 2000.
Κυρανούδης
Π. «Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους» Ελληνική Διαλεκτολογία 5:141-192,
1996-8.
Λιάπης,
Α. «Οι Πομάκοι μέσα στο χρόνο» Θρακική Επετηρίδα, τ. 4, 1983.
Λιάπης, Α.
«Οι Πομάκοι της Θράκης» Θρακικά Χρονικά τ. 43, 1989.
Λιάπης, Α.
Η υποθηκευμένη γλωσσική ιδιαιτερότητα των Πομάκων Κομοτηνή:Θρακική
Εταιρεία, 1995.
Μαλαμίδης
Μ. Η γλωσσική εκπαίδευση της Μουσουλμανικής Μειονότητας στην Ελλάδα για την
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Νομικό Πλαίσιο-Σχολικά Εγχειρίδια-Αναλυτικά και
Ωρολόγια προγράμματα. Ξάνθη:Σπανίδης, 2010.
Μαλκίδης Θ.
& Ν.Κόκκας (επιμ.) Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων.
Ξάνθη:Σπανίδης, 2006.
Μαλκίδης
Θ. Η πολιτική της Ελλάδας και της Τουρκίας για τη Θράκη μετά την ένταξή
τους στο ΝΑΤΟ. Διδακτορική διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και
Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Κοινωνιολογίας, 1999.
Μαλκίδης
Φ. «Η τουρκική πολιτική και η μειονοτική παιδεία στη Θράκη» Αγώνας
13-7-2000.
Μάρκου
Κ. «Πομάκοι και επιτόπια έρευνα στην ελληνική Θράκη: Πολιτικές συνιστώσες
και βιωματική εμπειρία», στο Θ.Ιωσηφίδης & Μ.Σπυριδάκης, Ποιοτική κοινωνική
έρευνα. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεομένων, Αθήνα:Κριτική, 51-74,
2006.
Μέκος, Ζ.
Οι Πομάκοι στη Θράκη, Θεσσαλονίκη:Ηρόδοτος, 2001.
Μελκίδη Χ.
Τα μουσουλμανικά μνημεία της Ξάνθης. Αθήνα:Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας,
2007.
Μιχαήλ Δ.
«Ο ρόλος της γλώσσας στην εκπαίδευση των Πομάκων της Δ.Θράκης: Πολιτικές και
κοινωνικές διαστάσεις» Μακεδνόν 11:117-131, 2003.
Μοσχονάς
Σ.Α. «Γλωσσική ιδεολογία και πολιτική. Η διδασκαλία της ελληνικής στα
Μειονοτικά Σχολεία της Θράκης» Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 23:277-288,
2003.
Μοσχονάς
Σ. «Παράλληλες μονογλωσσίες: Η περίπτωση της μειονοτικής εκπαίδευσης στη
Θράκη» στο Φ. Τσιμπιρίδου (επιμ.) Μειονοτικές και μεταναστευτικές εμπειρίες.
Βιώνοντας την «κουλτούρα του κράτους». Αθήνα:Κριτική, 121-150, 2009.
Μυλωνάς,
Π. Οι Πομάκοι της Θράκης. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, 1990.
Ξηροτύρης
Ν. «Αχριάνες και Πομάκοι. Θράκες ή Σλάβοι; Πρακτικά. Β’ Συμπόσιο
Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου (Κομοτηνή 19-22 Μαρτίου 1995)
Θεσσαλονίκη:Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 333-356, 1976.
Παναγιωτίδης,
Ν. Το Μειονοτικό Εκπαιδευτικό Σύστημα της Ελλάδας, Αλεξανδρούπολη:
Γνώμη, 1996.
Παναγιωτίδης,
Ν., «Ο Γλωσσικός Ευνουχισμός των Πομάκων», Ελλοπία 16, 32-33, 1998.
Παναγιωτίδης,
Ν., Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους, Αλεξανδρούπολη: Γνώμη, 1997.
Παπαδημητρίου
Π. Οι Πομάκοι της Ροδόπης. Από τις εθνοτικές σχέσεις στους Βαλκανικούς
εθνικισμούς. (1870-1990) Θεσσαλονίκη:Κυριακίδης, 2003.
Παπαδημητρίου
Π. Από τις κλεισούρες στα δερβένια. Η σύζευξη της σλαβοφωνίας και
του Ισλάμ στους Πομάκους της Ροδόπης. Θεσσαλονίκη:Κυριακίδης, 2008.
Παπαδημητρίου
Π. Τα πομάκικα.Συγχρονική περιγραφή μιας νότιας σλαβικής ποικιλίας από τη Μύκη
του Ν.Ξάνθης.Θεσσαλονίκη:Κυριακίδης, 2008.
Παπαδημητρίου,
Π., Δημόπουλος, Π, Δουλόπουλος, Γ. Καραχότζα Ρ., Μουμίν, Α. Γραμματική
Πομακικής Γλώσσας, Ξάνθη: Δ’ Σώμα Στρατού, 1996.
Παπαχριστοδούλου
Π. «Οι Πομάκοι» Αρχείον Θρακικού και Λαογραφικού Θησαυρού, 23:3-25, 1958.
Ρόγγο, Α.
Πομάκικα Δημοτικά Τραγούδια της Θράκης, Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης, 2002.
Ρόγγο Α.
Παραμύθια και τραγούδια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης. Αθήνα:Οδυσσέας, 2004.
Σολταρίδης
Σ. Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης σήμερα.Η θέση της στην
ανθελληνική πολιτική της Τουρκίας. Κομοτηνή:Νομαρχία Έβρου-Σ.Ε.Β.Ε., 1986.
Συρίγος, Α.
Δώδεκα Προτάσεις για τη Μειονοτική Εκπαιδευτική Πολιτική, Πρακτικά διημερίδος
Θράκη-Βαλκάνια 2000 μ.Χ. (1997) σελ. 328-330 Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης, 2000..
Συρίγος, Α.
«Δυτική Θράκη, Η αθέατη όψη», Νέα Κοινωνιολογία, 29,. 43-84, 1999-2000.
Τζάνη,
Μ. (2000). «Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση στη Θράκη», Πρακτικά διημερίδος
Θράκη-Βαλκάνια 2000 μ.Χ. (1997) σελ. 331-335 Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης, 2000.
Τοπαλίδου,
Σ. «Ενισχυτική Διδασκαλία στα Πομακοχώρια», Πρακτικά διημερίδος Θράκη-Βαλκάνια
2000 μ.Χ. (1997). σελ. 323-327 Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης, 2000.
Τρέσσου, Ε.
«Μειονοτική Εκπαίδευση στη Θράκη: Τα Αίτια της Αποτυχίας», Σύγχρονα Θέματα 63:49-53,
1997.
Τρουμπέτα
Σ. “Μειονότητες και εθνοτική ταυτοποίηση” Εθνολογία 8, 174-210,
2000.
Τρουμπέτα,
Σ. Κατασκευάζοντας Ταυτότητες για τους Μουσουλμάνους της Θράκης, Αθήνα:Κέντρο
Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων-Κριτική, 2001.
Τσιμπιρίδου
Φ. «Πώς μπορεί κανείς να είναι Πομάκος στην Ελλάδα σήμερα; Αναστοχασμοί για
ηγεμονικές πολιτικές σε περιθωριακούς πληθυσμούς» στο Ε.Παπαταξιάρχης (επιμ.)
Περιπέτειες της ετερότητας. Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή
Ελλάδα.
Αθήνα:Αλεξάνδρεια,
σ.209-238, 2006.
Τσιούμης Κ.
& Δ.Μιχαήλ «Το ζήτημα της ταυτότητας των Πομάκων: Ιστορική και
ανθρωπολογική προσέγγιση» Περί Θράκης 4:237-258, 2005.
Τσιούμης,
Κ. Οι Πομάκοι στο Ελληνικό Κράτος (1920-1950), Θεσσαλονίκη:Προμηθεύς,
1997.
Τσιούμης
Κ.Α. Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης (1950-1960). Θεσσαλονίκη:Σταμούλης,
2006.
Τσιούμης
Κ.Α. Λεπτές ισορροπίες. Μειονοτικά ζητήματα και εκπαίδευση γλωσσικών
μειονοτήτων στη μεταπολεμική Ελλάδα. Θεσσαλονίκη:Σταμούλης, 2010.
Χιδίρογλου,
Π. Οι Έλληνες Πομάκοι και η Σχέση τους με την Τουρκία, Θεσσαλονίκη:Ηρόδοτος,
1989.
Χρηστίδου-Λιοναράκη,
Σ. «Μειονοτική Εκπαίδευση: Τα Στερεότυπα, τα Αυτονόητα και τα Παραλειπόμενα»,
Σύγχρονα Θέματα 63:76-78, 1997.
ΠΗΓΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
