Πέμπτη 27 Μαΐου 2010

Ένα Εχινιώτικο τραγούδι

Gleday ma gleday, lube - Κοίτα με, κοίτα, αγάπη μου. Παραδοσιακό πομάκικο τραγούδι από τον Εχίνο Ξάνθης. Ηχογραφήθηκε το 1968 από τον Πέτρο Θεοχαρίδη, που ήταν τότε δάσκαλος στο Iεροσπουδαστήριο του Εχίνου. Συμπεριλαμβάνεται στο cd με τίτλο: "Σπάνιες μουσικές καταγραφές στα Πομακοχώρια της Ξάνθης" που κυκλοφόρησε το 2008 από το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.

Τρίτη 18 Μαΐου 2010

Ένα πομάκικο τραγούδι

Η Εμινέ τραγουδάει ένα πομάκικο τραγούδι

Rúsa kósa yímam Ξανθά μαλλιά έχω

Rúsa kósa yímom, fíbichki si némam
Ξανθά μαλλιά έχω, κοκαλάκια δεν έχω

Zémi ména, pórvo lûbe, i ya da yímam
Πάρε με, πρώτη μου αγάπη, κι εγώ να έχω.

Dlégi plítki ímam, fátki si némam
Μακριές πλεξούδες έχω, πιαστράκια δεν έχω

Zémi ména, pórvo lûbe, i ya da yímam
Πάρε με, πρώτη μου αγάπη, κι εγώ να έχω.

Bâli róki yímam, búrmï si némam
Άσπρα χέρια έχω, δαχτυλίδια δεν έχω

Zémi ména, pórvo lûbe, i ya da ímam
Πάρε με, πρώτη μου αγάπη, κι εγώ να έχω.

Ténka snága yímam, kadifé si némam
Λεπτό κορμί έχω, βελούδινο φόρεμα δεν έχω

Ζémi ména, pórvo lûbe, i ya da ímam
Πάρε με, πρώτη μου αγάπη, κι εγώ να έχω.

Bâli nógi yímam, kúndri si némam
Άσπρα πόδια έχω, γόβες δεν έχω

Zémi ména, pórvo lûbe, i ya da ímam
Πάρε με, πρώτη μου αγάπη, κι εγώ να έχω.

Τραγούδι: Εμινέ Μπουρουτζή
Από το cd «Τραγούδια των Πομάκων»

Παραγωγή: Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης - 2008

Τρίτη 11 Μαΐου 2010

Η οροσειρά της Ροδόπης




Χάρτης της οροσειράς της Ροδόπης

Η βουλγαρική πολιτική απέναντι στους Πομάκους

Η βουλγαρική πολιτική απέναντι στους Πομάκους
Το να αποδειχθεί η βουλγαρικότητα των Πομάκων θεωρήθηκε σαν κεντρικό στοιχείο τόσο των εθνογραφικών ερευνών στη Βουλγαρία από το 19ο αιώνα μέχρι πρόσφατα όσο και των επίσημων κρατικών παρεμβάσεων. Ιδιαίτερα τα ονόματα των Πομάκων έγιναν για πολλές δεκαετίες το πεδίο μάχης για τη διαπραγμάτευση της πολιτικής τους υπακοής. Οι προσπάθειες αφομοίωσης των Πομάκων στο βουλγαρικό κράτος έγιναν σε διάφορα στάδια:

1.Η πρώτη επιχείρηση μετονομασίας και βαπτίσματος των Πομάκων έγινε στα χρόνια του πρώτου Βαλκανικού πολέμου, ανάμεσα στον Οκτώβριο του 1912 και τον Ιούλιο του 1913. Το Φιλελεύθερο Κόμμα του Vasil Radoslavov κέρδισε τις εκλογές του 1913 χάρη στην υπόσχεση προς τους Πομάκους ψηφοφόρους πως θα τους επιστρέψουν τα παλαιά τους ονόματα.

2.Σε μια δεύτερη παρόμοια προσπάθεια (1938-1942) το βάρος δόθηκε στην αλλαγή των ονομάτων από τουρκικά σε βουλγαρικά καθώς επίσης και στην κατάργηση του φερετζέ και του φεσιού. Η οργάνωση Rodina επεχείρησε να αποκαταστήσει τις ρίζες των Πομάκων. Ιδρυτής της οργάνωσης Rodina ήταν ο Petar Μarinov, ένας Βούλγαρος εθνογράφος μαζί με μια ομάδα Πομάκων διανουμένων στο Σμόλιαν το 1937. Η Rodina διακήρυττε πως «ήρθε ο καιρός για τους μουσουλμάνους ομόθρησκούς μας να αναγνωρίσουν τη Βουλγαρική εθνικότητά τους, να αποκοπούν από το σκοτάδι και την άγνοια, να έχουν καθαρή κατανόηση και συνείδηση ότι είμαστε Βούλγαροι στην εθνικότητα και ότι αυτό δεν εμποδίζει την εξάσκηση της Μουσουλμανικής θρησκείας».

3. Από το 1948 έγινε προσπάθεια από τις αρχές για αλλαγή των μουσουλμανικών ονομάτων με σκοπό την πλήρη ενσωμάτωση στη σοσιαλιστική κοινωνία. Κατά τα έτη 1948-51 το βουλγαρικό Υπουργείο Εσωτερικών διεξήγαγε μία επιχείρηση μετοικεσίας (izselvaneto) που αφορούσε εκτοπισμό σλαβόφωνων μωαμεθανών που ζούσαν κοντά στα σύνορα Ελλάδας-Βουλγαρίας. Ολόκληρα χωριά μετακινήθηκαν αναγκαστικά προς το εσωτερικό της χώρας, κυρίως στην περιοχή μεταξύ Σλήβεν και Βελίκο Τίρνοβο, κοντά στις πόλεις Έλενα και Ζλατάριτσα. Αρχικά ο αναγκαστικός εκτοπισμός αφορούσε άτομα που είχαν δείξει ανυπακοή προς το νέο κομμουνιστικό καθεστώς αλλά επεκτάθηκε και σε άλλους μέχρι το 1951. Τελικά το φθινόπωρο του 1954 επιτράπηκε στους εκτοπισθέντες να επιστρέψουν και πάλι στα βουνά της Ροδόπης. Ο εκτοπισμός της περιόδου 1948-51 έγινε, για περίπου 30.000 άτομα, κυρίως για λόγους ασφαλείας στα πλαίσια του ψυχροπολεμικού κλίματος. Οι Πομάκοι των συνόρων συχνά διέσχιζαν τα σύνορα, γνωρίζοντας πολύ καλά την ορεινή περιοχή. Ήταν επίσης γνωστό ότι είχαν συγγενείς από την πλευρά της Ελλάδας, μιας ΝΑΤΟικής και άρα εχθρικής χώρας. Όμως φαίνεται πως υπήρχε διάχυτη η εντύπωση ότι κατά τα χρόνια του εμφύλιου πολέμου στην Ελλάδα οι Έλληνες κομμουνιστές δε βρήκαν την αναμενόμενη υποστήριξη από τους κατοίκους των βουνών.

4. Κατά τα έτη 1962-1964 στον κεντρικό όγκο της Ροδόπης στόχος της εκστρατείας αφομοίωσης ήταν να βοηθήσει τους «Βούλγαρους μουσουλμάνους» να βρουν την «αληθινή» τους ταυτότητα, να ξαναγεννηθούν. Η φράση «διαδικασία αναγέννησης» (vuzroditelen protses) απετέλεσε το σύνθημα της καμπάνιας του 1962.

5. Κατά τα έτη 1971-74 έγινε σε όλη τη Βουλγαρία προσπάθεια αλλαγής των ονομάτων αλλά και κατάργησης ισλαμικών εθίμων, όπως η περιτομή, το ραμαζάνι και το μπαϊράμι. Η αλλαγή των ονομάτων έγινε με επιλογή από μια λίστα «επίσημων» βουλγαρικών ονομάτων. Η διαδικασία της μετονομασίας γίνονταν επίσημα στην κεντρική πλατεία των χωριών. Οι Πομάκοι έπρεπε να πλησιάζουν σε ένα τραπέζι, να παραδίδουν τις παλιές τους ταυτότητες και να παραλαμβάνουν τις νέες με τα βουλγαρικά ονόματα, ευχαριστώντας δημόσια τις αρχές. Υπάρχουν αναφορές για πολλά περιστατικά αστυνομικής βίας σε χωριά όπως το Ρίμπνοβο, Παζαρτζίκ, Λάζνιτσα, Κόρνιτσα, Μπρέζνιτσα.



[Από το κείμενο του Ν.Κόκκα "Οι Πομάκοι της Βουλγαρικής Ροδόπης" στο βιβλίο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ, εκδ. Σπανίδη, 2006
http://www.spanidis.gr/catalog/advanced_search_result.php?osCsid=0c9734a453e7ef64890f9337cac5f1d8&keywords=%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%87%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%AF&x=52&y=6

Ο Μιντχάτ πασάς για τους Πομάκους


Ο Μιντχάτ πασάς για τους Πομάκους
Το 1879 αναφορά στους σλαβόφωνους μωαμεθανούς κάνει ο Μιντχάτ Πασά (1822-1884), κυβερνήτης του βιλαετίου του Δούναβη και αργότερα μεγάλος βεζίρης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε άρθρο του με τίτλο «Η Τουρκία, το παρελθόν της, το παρόν της και το μέλλον της» που δημοσιεύεται στη γαλλική επιθεώρηση La revue scientifique [« La Turquie. Son passe, son présent et son avenir» La revue scientifique de la France et de l’ étranger 49 (8 Juin 1879)] γράφει:
«Θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Μωαμεθανοί ανάμεσα στους Βουλγάρους. Σε αυτό τον αριθμό δεν περιλαμβάνονται Τάρταροι ούτε Κιρκάσιοι. Αυτοί οι Μωαμεθανοί δεν έχουν έλθει από την Ασία, όπως συνήθως πιστεύεται. Είναι απόγονοι αυτών των ίδιων Βουλγάρων οι οποίοι προσηλυτίστηκαν στη θρησκεία του Ισλάμ κατά την εποχή της κατάκτησης και τα χρόνια που ακολούθησαν. Αυτοί είναι παιδιά της ίδιας χώρας, της ίδιας φυλής, έχοντας την ίδια καταγωγή. Και ανάμεσα σε αυτούς υπάρχει ένα τμήμα που δε μιλούν άλλη γλώσσα εκτός από βουλγαρικά».
Η αναφορά του Μιντχάτ πασά είναι ιδιαίτερα σημαντική διότι αποδεικνύει ότι οι ίδιοι οι Οθωμανοί κατά το 19ο αιώνα δεν θεωρούσαν Τούρκους τους σλαβόφωνους Πομάκους.

H πρώτη αναφορά στους Πομάκους το 1839


H πρώτη αναφορά στους Πομάκους το 1839

Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να μελετήσουμε τις αναφορές των διαφόρων Ευρωπαίων συγγραφέων του 19ου αιώνα για τους σλαβόφωνους μουσουλμάνους της Ροδόπης.
Ο Γάλλος Paul Luca διασχίζοντας την Κεντρική Ροδόπη το 1706 (Frenski potenitsi za Balkanite. T. 1 C., 1980) διανυκτέρευσε για ένα βράδι στο Πασμακλή (Σμόλιαν). Εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι οι μουσουλμάνοι στο Πασμακλή, δεν ήξεραν τη γλώσσα τους αλλά μιλούσαν μια παρεφθαρμένη μορφή βουλγαρικής.
Ο όρος «Πομάκοι», που καταγράφεται για πρώτη φορά από το γάλλο περιηγητή Ami Boue σε περιοδεία του στα Βαλκάνια το 1839, αρχίζει να χρησιμοποιείται ευρύτερα στις Οθωμανικές πηγές μετά το Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1877-78 (Π.Γεωργαντζής (1993) «Η σημασία των ονομασιών: Αχριάνες και Πομάκοι», Α’ Παγκόσμιο Συνέδριο Αποδήμων Θρακών, Ξάνθη 285-297). Πριν από τον όρο αυτό διαδεδομένος ήταν ο όρος υποτιμητικός Αχριγιάν αναφορικά με τους εξισλαμισμένους κατοίκους της Ροδόπης.
O Ami Boue (A.Boue (1840) La Turquie d’ Europe. Paris, I, 24) αναφέρεται σε Πομάκους στην περιοχή Λόβτσα (Το σημερινό Λόβετς που βρίσκεται στα βόρεια της Φιλιππούπολης,ανατολικά της Σόφιας και νότια του Πλέβεν): «Ανάμεσα σ’ αυτούς τους Μουσουλμάνους, υπάρχουν πολλοί που η εξωτερική τους εμφάνιση δείχνει τη σλαβική καταγωγή τους. Ακόμα η περιοχή της Λόβτσας φέρνει για το λόγο αυτό το όνομα Pomak-Naia (Pomak-Nahiye, πομακική επαρχία).
Το 1861 ο Γάλλος τοπογράφος και χαρτογράφος G.Lejan, κάνει αναφορά στο ανατολικό τμήμα της Βουλγαρίας και στο θέμα του εξισλαμισμού πληθυσμών της Αλβανίας, της Βοσνίας Ερζεγοβίνης και της Βουλγαρίας. Για τους εξισλαμισθέντες της Βουλγαρίας γράφει πως οι Πομάκοι «υιοθέτησαν το Ισλάμ αλλά δεν είναι ακόμα εντελώς αφοσιωμένοι σε αυτήν την πίστη» (Lejan, G. (1861) Ethnographie de la Turque d’ Europe. Gotha, 33).

Δευτέρα 10 Μαΐου 2010

Οι Ρωσσοτουρκικοί πόλεμοι και οι Πομάκοι


Οι Ρωσσοτουρκικοί πόλεμοι και οι Πομάκοι

Στα μέσα του 19ου αιώνα η Ροδόπη ήταν πλήρως ενταγμένη στο οθωμανικό σύστημα διοίκησης (Παπαδημητρίου Π. (2003)Οι Πομάκοι της Ροδόπης. Από τις εθνοτικές σχέσεις στους Βαλκανικούς εθνικισμούς (1870-1990) εκδ. Κυριακίδη, 63-65) που διαιρούσε το κράτος σε βιλαέτια (vilayet), αποτελούμενα από σαντζάκια (sancak), τα οποία διαιρούνταν σε καζάδες (kaza), οι οποίοι χωρίζονταν σε περιοχές (nahije). Η Ροδόπη υπάγονταν στο βιλαέτι της Αδριανούπολης, το οποίο χωρίζονταν σε τέσσερα σαντζάκια (Φιλιππούπολης, Γκιουμουλτζίνας, Αλεξανδρούπολης, Διδυμοτείχου). Στο σαντζάκι της Φιλιππούπολης υπάγονταν οι καζάδες Φιλιππούπολης, Τατάρ Παζαρτζίκ, Αχή Τσελεμπή (περιοχής Σμόλιαν τα έτη 1855-1878), και Σουλτάν Γερή (μεταξύ Κρούμοβγκραντ και Μόμτσιλγκραντ τα έτη 1855-1878). Στο σαντζάκι της Γκιουμουλτζίνας το 1880 ανήκαν οι καζάδες Νταρή Ντερέ (Ζλάτογκραντ), Πασμακλή (Σμόλιαν) και Γενισέας-Ξάνθης. To 1871-2 στον καζά Αχή Τσελεμπή υπάγονται 14 χωριά με συνολικό αριθμό 4.191 οικογενειών. Από αυτές οι 2961 είναι οικογένειες Πομάκων, οι 1500 χριστιανών Βουλγάρων και οι 240 γύφτων, οι οποίοι συνήθως αποκαλούνταν «αγκούπτι» και εργάζονταν ως σιδεράδες (Raichevsky, S. (2004)The Mohammedan Bulgarians (Pomaks). Sofia:National Museum of Bulgarian Books and Polygraphy, 77) .
Καθοριστικοί στη διαμόρφωση της ιστορίας των Βαλκανικών κρατών ήταν οι Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι μέσα από τους οποίους η Ρωσία μπόρεσε να επεκτείνει τα σύνορά της προς τα νότια, προς τη Μαύρη Θάλασσα και νοτίως του Καυκάσου.
Στον τελευταίο Ρωσο-τουρκικό πόλεμο (1877–78) η Ρωσία έρχεται να βοηθήσει τη Βοσνία, την Ερζεγοβίνη και τη Βουλγαρία στον αγώνα τους εναντίον των Τούρκων. Μετά την πολιορκία του Πλέβεν, οι Ρώσοι προχώρησαν στη Θράκη και κατέλαβαν την Αδριανούπολη τον Ιανουάριο 1878. Κατά τη διάρκεια των Ρωσσοτουρκικών πολέμων οι Πομάκοι ήταν στο πλευρό των Τούρκων. Αναφέρεται συχνά και η συμμετοχή Πομάκων στις σφαγές της πόλης Μπατάκ το 1876. Το σημερινό Μπατάκ κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία γίνονταν από τους Τούρκους μαζικοί εξισλαμισμοί των πληθυσμών της Ροδόπης. Μεγάλος αριθμός Χριστιανών εγκαθίσταται τότε στο Μπατάκ. Το Μάιο του 1876 οι κάτοικοι του Μπατάκ υπό την ηγεσία του Πήτερ Γκοράνοφ πολέμησαν σκληρά και κράτησαν απόρθητη την πόλη τους για εννέα μέρες. Με την πτώση της πόλης του Μπατάκ, οι Τούρκοι έσφαξαν όλους τους κατοίκους, σαν τιμωρία για την αντίσταση που προέβαλαν. Οι νεκροί της σφαγής του Μπατάκ υπολογίζονται σε 3.000-5.000 άτομα, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. Η σφαγή του Μπατάκ ήταν τμήμα της σκληρής αντιμετώπισης των τοπικών επαναστάσεων, πολιτική που ακολουθήθηκε από το Σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β’ (γεν. 1842- πεθ. 1909, κυβέρνησε 1876-1909). Οι αντιδράσεις των Ευρωπαίων ήταν έντονες. Ο William Gladstone (1809-1898), για τέσσερις θητείες πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας (1868–74, 1880–85, 1886, 1892–94) έγραψε ένα έντονο κείμενο για τις «τουρκικές θηριωδίες στη Βουλγαρία» [“Bulgarian Horrors and the Question of the East,”] με το οποίο ζητούσε την αποχώρηση των Τούρκων από τη Βαλκανική χερσόνησο (Για τις σφαγές στο Μπατάκ βλ. Reid J.J. (2000) «Batak 1876: a massacre and its significance» Journal of genocide research 2(3): 345-409).
Οι στρατιωτικές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια του Ρωσο-τουρκικού πολέμου του 1877-8 προκάλεσαν μεγάλο μεταναστευτικό κύμα ανάμεσα στο μουσουλμανικό πληθυσμό στη βόρεια Βουλγαρία. Κατευθύνθηκαν προς τα νότια, όσο το δυνατόν πιο μακριά από τις στρατιωτικές αψιμαχίες. Η μετανάστευση των Πομάκων από τη βόρεια Βουλγαρία συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Με την ήττα της Τουρκίας στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο υπογράφεται στις 3 Μαρτίου (19 Φεβρουαρίου με το παλιό ημερολόγιο) 1878 η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, επιβάλλοντας ειρήνη ανάμεσα στην Οθωμανική κυβέρνηση και τη Ρωσία. Ο τουρκικός πόλεμος στα Βαλκάνια περιορίζεται ενώ ιδρύεται ανεξάρτητο Βουλγαρικό κράτος από το Δούναβη και τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι το Αιγαίο πέλαγος. Η συνθήκη του Βερολίνου (13 Ιουλίου 1878) αναθεώρησε τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, διασφαλίζοντας την αυτονομία της Βουλγαρίας, περιορίζοντας την επέκταση της ναυτικής δύναμης της Ρωσίας και αφήνοντας την Αυστρο-Ουγγαρία να καταλάβει τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Η Ανατολική Ρωμυλία έμπαινε υπό τον έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1885, μετά από επανάσταση στην Ανατολική Ρωμυλία, η περιοχή αυτή ενώνεται με τη Βουλγαρία.

Πολλά χωριά Πομάκων της Δυτικής Θράκης συγκροτήθηκαν σαν αποτέλεσμα διαδικασιών μετανάστευσης πληθυσμών της Ροδόπης από το βορρά προς το Αιγαίο πέλαγος. Για να τεκμηριωθεί αυτή η άποψη ο Γκεόργκι Ποπαγιάνοβ αναφέρει ονομασίες οικισμών της Βουλγαρικής και της ελληνικής Ροδόπης που είναι κοινές, υποστηρίζοντας ότι οι μέτοικοι μετέφεραν στον τόπο της νέας τους εγκατάστασης εκτός από τα ήθη και έθιμά τους και την ονομασία του χωριού από το οποίο προήλθαν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κάθοδος αριθμού κατοίκους της Ροδόπης κατά το 18ο αιώνα από την περιοχή Αχή Τσελεμπή (Σμόλιαν) προς το Αιγαίο πέλαγος. Αναφέρεται (Primovski, A., (1973) Vit i kultura na Rodopskite Bulgari. Materialna kultura. Izdatelsvo na Bulgarskata Akademia na Naukite, Sofia, 593) ότι το 1725, εξαιτίας μεγάλων χιονοπτώσεων και πλημμυρών, πολλά πρόβατα πνίγηκαν και μεγάλο μέρος βοσκών από το Αχή Τσελεμπή έμειναν στην περιοχή Πόρτο Λάγος και ασχολήθηκαν με την αλιεία. Εκεί έκτισαν μικρά σπίτια και ίδρυσαν δικό τους οικισμό κοντά στο χωριό Μπαλαμπάν Κιοη (περιοχή Διαλαμπής). Οι Ροδοπαίοι αυτοί ψαράδες του Πόρτο Λάγος μέχρι το 1912 αναφέρεται ότι ήταν γύρω στους 150 και προέρχονταν από τα χωριά Ούστοβο, Ράικοβο, Ντούνεβο, Πέτκοβο και Γκόρνο Ντερέ Κιοη.

Βιαιοπραγίες των Τούρκων προς τους Πομάκους

Οι Πομάκοι στη Θράκη και η αληθινή ιστορία της μουσουλμανικής μειονότητας



Οι βίαιοι εξισλαμισμοί Πομάκων το 16ο και 17ο αιώνα

Ο ιστορικός Ν.Τοντόροβ εξιστορώντας τον εξαναγκαστικό εξισλαμισμό των κατοίκων της Ροδόπης παραθέτει ιστορικές μαρτυρίες από χρονικά και πηγές. Αναφέρει χαρακτηριστικά (N.Todorov (1958) “Nasilstveno Pomohamedanchvane na Rodopskite Bulgari”, Hristov H., V.Hadzinikolov (eds), Iz minaloto na Bulgarite Mohamedani v Rodopite. Sofia 76) πως δεν υπάρχει χωριό Πομάκων στη Ροδόπη δίχως το τοπωνύμιο «Καβούρσκο Γκρόμπιε» (τάφοι των απίστων), όπου όλοι γνωρίζουν πως είναι θαμμένοι χριστιανοί. Το τοπωνύμιο «Καβούρσκο γκρόμπιε» υπάρχει και στο ελληνικό τμήμα της Ροδόπης, κοντά στον Κένταυρο. Ερείπια από βυζαντινούς τάφους συναντάμε σε πάρα πολλά πομακοχώρια της Ελλάδας. Ο Ν.Τοντόροβ προσθέτει επίσης τα πάμπολλα τοπωνύμια της Ροδόπης «Μόμιν κάμεν», «Μόμιν βργ», «Μόμιν βιρ», Νεβέστα» κλπ που σχετίζονται με παραδόσεις για την αυτοκτονία Ροδοπαίων κοριτσιών προκειμένου να αποφύγουν τη σύλληψη από τους Τούρκους. Ένα από τα κείμενα που παραθέτει είναι του Μεθόδιου Ντραγκίνωβ από το χωριό Κόροβα (περιοχή Βέλινγκραντ) αναφορικά με την περιοχή Τσέπινο το καλοκαίρι του 1657 (N.Todorov (1958) “Nasilstveno Pomohamedanchvane na Rodopskite Bulgari”, Hristov H., V.Hadzinikolov (eds), Iz minaloto na Bulgarite Mohamedani v Rodopite. Sofia, 68-69) :
«Όταν ο Τούρκος εμίρης βασιλιάς Μοχάμεντ ονομαζόμενος Λόβετς [Μεχμέντ Κιοπρουλού (1648-1687)] άρχισε πόλεμο ενάντια στο Μωριά [Πελοπόννησο] έστειλε στρατό 105 χιλιάδων από τη θάλασσα και 150 χιλιάδων από τη στεριά. Τότε στην πόλη Πλόντινγκραντ [Φιλιππούπολη] πήγαν έξι πασάδες και πέρασαν από την Πέστερα. Ο Μοχάμεντ πασάς με πολλούς γενίτσαρους πήγε προς το Τσέπινο και το Κονστάντοβο. Αυτός μαζεύει όλους του παπάδες και δημάρχους, τους βάζει αλυσίδες και τους λέει: «Βρε άπιστοι, ο μεγάλος Οθωμανός βασιλιάς σάς λυπάται, αλλά τίποτα δε δίνετε στο σουλτάνο και μόνο όταν πρέπει βοηθάτε στο δικό μας στρατό. Εμείς σας αγαπάμε σα δικούς μας γενίτσαρους κι εσείς θελήσατε να σηκώσετε κεφάλι ενάντια στο δικό σας βασιλιά». Τότε ο κυρ Βέλιος και ο αρχιμανδρίτης Κωνσταντίν απάντησαν: «Καλορίζικε βεζύρη, τα δικά μας αγόρια πριν λίγο ήταν με το βασιλικό στρατό στην Τυνησία, στην Τρίπολη και την Αίγυπτο. Τι κακό είδατε από εμάς;» Κι ο πασάς τούς λέει: «Λέτε ψέματα. Εμένα με πληροφόρησε ο ρασοφόρος στο Πλόβντιβ» - ο καταραμένος μητροπολίτης του Πλόβντιβ ο Γαβριήλ. Κι αυτοί είπαν: «Αυτός δε διέταξε για μας, επειδή δεν του δίνουμε φόρους μας συκοφαντεί». Κι ο πασάς τους απάντησε: «Μήπως κι εσείς δεν είστε άπιστοι; Γιατί τότε να μη δίνετε φόρο; Να λοιπόν που είστε αντάρτες» Κι αυτός διατάζει τους γενίτσαρους να τους σκοτώσουν όλους. Τότε ένας ιμάμης ο Χασάν χότζα παρακάλεσε τον πασά να τους συγχωρέσει, εάν τουρκέψουν. Και τη μέρα του Αγίου Γεωργίου τούρκεψε ο κυρ Βέλιο, ο αρχιμανδρίτης Κωνσταντίν, ο ιερέας Γκεόργκι και ο ο ιερέας Δημήτηρ στο Κονστάντοβο, όπως και όλοι οι πρόεδροι και ιερείς από άλλα χωριά. Κι έτσι καθώς είχε μεγάλη πείνα, ο πασάς άφησε ακόμα τέσσερις χοτζάδες για να εκτουρκίζουν και σε εκείνους που εκτουρκίζονταν να τους δίνουν σιτάρι για τροφή. Κι εκείνος ξεκίνησε μέσα από το Ράζλογκ προς τη Σόλουν [Θεσσαλονίκη]. Οι δικοί μας εκτουρκίστηκαν μέχρι της Παναγίας [το δεκαπενταύγουστο]. Όσους δεν τούρκευαν άλλους τους έσφαζαν κι άλλοι φύγανε στο δάσος και τα σπίτια τους τα κάψανε. Και ο Χασάν χότζας μαζεύει πολλά άλογα στην πόλη, τα φορτώνει με σιτάρι από το Μπέγκλιγκχαν και τα φορτώνει για τις εκκλησίες Αγίας Πέτκα και Απόστολου Ανδρέα στο Κονστάντοβο και μοιράζει στα εκτουρκισμένα σπίτια από δυο μερίδες ρύζι κι από δυο μερίδες κεχρί. Αργότερα του Αγίου Πέτρου [Πέτκοβντεν] ήρθε φιρμάνι απ’ το βασιλιά να συγκεντρωθούν οι Βούλγαροι, να γίνουν ραγιάδες, να δίνουν χαράτσι και πίστη και να πηγαίνουν αγγαρείες και μόνο οι Τούρκοι να πηγαίνουν στο στρατό. Και οι πρόσφυγες συγκεντρώθηκαν να χτίσουν σπίτια στο Κάμενετς και το Ρακίτοβο. Τότε από το φόβο περισσότεροι πρόσφυγες έφυγαν κοντά στη Στάρα Ρέκα [παλιό ρέμα] για να χτίσουν το νέο χωριό Μπάτεβο [Μπατάκ]. Ο χασάν χότζας για να τους γελοιοποιήσει ανάγκασε τους εκτουρκισμένους να καταστρέψουν όλες τις εκκλησίες από το Κόστενετς μέχρι τη Στενήμαχο – 33 μοναστήρια και 218 εκκλησίες. ...»

Εχίνος 1950



Φαίνεται η παλιά πετρόκτιστη γέφυρα του Εχίνου.

Πομάκικος γάμος στο Κότινο



Γάμος στο χωριό Κότινο (Κοτσίνα) Ξάνθης το 1966 (Αρχείο Πέτρου Θεοχαρίδη)

ΕΧΙΝΟΣ 1965


Αναχώρηση υποψήφιων χατζήδων από τον Εχίνο για τη Μέκκα το 1965. Τους ξεπροβοδίζει πομπή με κατοίκους του χωριού (φωτογραφία Πέτρου Θεοχαρίδη).

Βιβλιογραφία για τους Πομάκους

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ

Ανδριώτης Ν.Π. (1952) «Τα ελληνικά στοιχεία της βουλγαρικής γλώσσης» Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 17:34-100.
Ασημακοπούλου, Φ.,- Σ.Χρηστίδου-Λιοναράκη (2002) Η Μουσουλμανική Μειονότητα της Θράκης και οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις, Αθήνα:Λιβάνης.
Ασκούνη Ν. (2006). Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη. Από το περιθώριο στην προοπτική της κοινωνικής ένταξης. Αθήνα:Αλεξάνδρεια.
Βrunnbauer, U. (2000) «Κοινωνική Προσαρμογή σ’ ένα ορεινό περιβάλλον,: Πομάκοι και Βούλγαροι στην Κεντρική Ροδόπη 1830-1930» στο Ο Ορεινός Χώρος της Βαλκανικής, 53-78, Αθήνα:Πλέθρον.
Bακαλιός Θ. (1997). Το πρόβλημα της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης στη Δυτική Θράκη, Αθήνα, Gutenberg.
Βαρβούνης Μ. (1992-4) «Συμβολή στη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών των Πομάκων της Ελληνικής Θράκης» Θρακική Επετηρίδα 9:329-348.
Βαρβούνης Μ.Γ. (1994) «Συμβολή στη μελέτη των τοπωνυμίων των Πομάκων στην περιοχή Ξάνθης» Θρακικά Β9:79-105.
Βαρβούνης Μ.Γ. (1999) «Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και παροιμιακός λόγος στους Βαλκανικούς λαούς», Α’ Διαβαλκανικό Συνέδριο Οι πνευματικές σχέσεις του ελληνισμού με τους Βαλκανικούς λαούς (18ος-20ος αι.), Εταιρεία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής, Κομοτηνή, 137-149.
Βαρβούνης Μ.Γ. (2005) Λαϊκά παραμύθια της Θράκης. Αθήνα:Εν πλω.
Βαρβούνης, Μ.Γ. (1993) «Όψεις της παραδοσιακής λαίκής ιατρικής και κτηνιατρικής των Ελλήνων Πομάκων» Θρακικά Β8:33-55.
Βαρβούνης, Μ.Γ. (1995)Συμβολή στη Λαογραφική Μελέτη των Πομάκων και του Παραδοσιακού Πολιτισμού της Θράκης, Παράρτημα Θρακικής Επετηρίδας, Κομοτηνή.
Βαρβούνης, Μ.Γ. (1996) Λαογραφικά των Πομάκων της Θράκης. Αθήνα:Πορεία.
Βαρβούνης, Μ.Γ. (1997) H Καθημερινή Ζωή των Πομάκων. Αθήνα:Οδυσσέας.
Βαρβούνης, Μ.Γ. (2000α) Παραδοσιακός πολιτισμός των Πομάκων της Θράκης. Λαογραφικά μελετήματα. Αθήνα:Οδυσσέας.
Vernier B. (1987) «Μυθική αναπαράσταση του κόσμου και ανδρική κυριαρχία στους Έλληνες Πομάκους» Σ.Δαμιανάκος (επιμ.) Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα. Κοινωνιολογικές, ανθρωπογεωγραφικές, εθνολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις. Αθήνα, 297-344.
Βραχιόλογλου Δ. (2000β) Μορφές λαϊκού πολιτισμού στη Θράκη και στον Έβρο. Αλεξανδρούπολη: Κ.Ε.Κ. "Ορφέας".
Γεροβασιλείου Κ. (2005) «Στάσεις των πομακόφωνων της ορεινής Ξάνθης αναφορικά με την πιθανότητα εισαγωγής της πομακικής γλώσσας στη μειονοτική σχολική εκπαίδευση».
Γεωργαντζής Π.Α. (1976). Συμβολή εις την ιστορίαν της Ξάνθης. Ξάνθη.
Γεωργαντζής Π. (1991). Ξάνθη. Η κυρά της Θράκης. Ξάνθη.
Γεωργαντζής Π. (1993). Η σημασία των ονομασιών: Αχριάνες και Πομάκοι, εισήγηση στο Α’ Παγκόσμιο Συνέδριο Αποδήμων Θρακών, Ξάνθη, 285-297.
Γεωργαντζής Π. (1997). Θρακών πάθη. τ. Α’ (250-1453 μ.Χ.) Ξάνθη.
Γεωργαντζής Π. (1998). Προξενικά αρχεία Θράκης τ. Α. Ξάνθη.
Γεωργαντζής Π. (1999). Προξενικά αρχεία Θράκης τ. Β. Ξάνθη.
Γεωργαντζής Π. (2009). Συμβολή στην εκκλησιαστική ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Ξάνθης & Περιθεωρίου. Ξάνθη:Ι.Μ.Ξάνθης & Περιθεωρίου.
Γεωργαντζής Π. (2010). Πομάκοι. Καταγωγή και ταυτότητα. Ιστορική διερεύνηση του θέματος. Ξάνθη 2010.
Γεωργούλης Σ. (1995) «Ο θεσμός του μουφτή στην ελληνική και αλλοδαπή έννομη τάξη» Προσέγγιση Ιούλιος-Αύγουστος:115-117.
Γιαννοπούλου-Ρουκούνη, Μ. (1982) «Πομακοχώρια, διαμόρφωση ενός προτύπου κατοικίας» Θρακικά Χρονικά, 37.
Γιαννοπούλου-Ρουκούνη, Μ. (1983) «Πομακοχώρια- Κατασκευή, υλικά και τεχνολογία σαν τροποποιητικοί παράγοντες της μορφής της κατοικίας» Θρακικά Χρονικά, 38.
Γκουβέντα Ε. (2003) «Μεταναστευτικά δίκτυα και ταυτότητα στη Μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης στην Ελλάδα» Διεθνής συνδιάσκεψη για την «Ευρω-Μεσογειακή ταυτότητα». Λέσβος 6-8 Νοεμβρίου 2003.
Γκροζούδης Π. (1988) Δέκα Θρακιώτικα παραμύθια. Ορεστιάδα.
Γονατάς Ν. & Π.Κυδωνιάτης (1985) Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης μέσα από τα άρθρα του τοπικού τύπου. Κομοτηνή.
Γουδέλης Σ., (1991) Σχέσεις χριστιανών – μουσουλμάνων στην Ελληνική Θράκη, Κομοτηνή.
Δήμου, Π. & Τ.Μηλιαζήμ (2002) «Οι δυσκολίες ενός εκπαιδευτικού στα μειονοτικά σχολεία της Ξάνθης» Συνέδριο Γλωσσικών Μειονοτήτων Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ.
Διβάνη Λ. (1995). Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα διεθνούς προστασίας των εθνών. Αθήνα:Νεφέλη.
Δομτζίδης Α. & Ν.Κόκκας (2006) Καταγράφοντας ζωντανές μνήμες στα Κιμμέρια Ξάνθης. Κιμμέρια:Πολιτιστικός Σύλλογος Κιμμερίων.
Δροσίδου Κ. (2004) Οι Μουσουλμάνοι της Θράκης στα Ελληνικά Μ.Μ.Ε.: Η επίσκεψη Ερντογάν στη Θράκη στις 8 Μαΐου 2004 και η μεταβολή στην κάλυψη των ελληνικών μέσων. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Αιγαίου:Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας..
Δώδος Δ.Χ. (1994) Εκλογική γεωγραφία των μειονοτήτων. Μειονοτικά κόμματα στη Νότιο Βαλκανική, Ελλάδα, Βουλγαρία, Αλβανία. Αθήνα:Εξάντας.
Εμμανουηλίδης Δ. (2005) Η μουσική ταυτότητα των Πομάκων του Ν.Ξάνθης. Μεταπτυχιακή διατριβή Κομοτηνή: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Επιστημών Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.
Ευστρατίου, Ν. (2002) Εθνογεωγραφικές Αναζητήσεις στα Πομακοχώρια της Ροδόπης. Θεσσαλονίκη:Βάνιας.
Ζεγκίνης, Ε. (2001) Ο Μπεκτασισμός στη Δ.Θράκη. Θεσσαλονίκη:Πουρνάρας.
Ζεγκίνης, Ε. (2002) Γενίτσαροι και Μπεκτασισμός, Γενεσιουργοί Παράγοντες του Βαλκανικού Ισλάμ: Θεσσαλονίκη:Βάνιας.
Ηλιάδης Χ. (2004) Η εθνική ταυτότητα της μουσουλμανικής μειονότητας και η εκπαιδευτική πολιτική. Εθνικό και Καποδιστριακό πανεπιστήμιο Αθηνών. Μεταπτυχιακή μελέτη.
Ηλιάδης Χ. (2006) «Μυστική πολιτική για την Θράκη: Το Συντονιστικό Συμβούλιο» Αυγή 21/5/2006:40
Θεοχαρίδης, Π. (1995) Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης. Ξάνθη:ΠΑΚΕΘΡΑ..
Θεοχαρίδης, Π. (1996α) Πομακο-Ελληνικό Λεξικό, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος.
Θεοχαρίδης, Π. (1996β) Ελληνο-Πομακικό λεξικό, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος.
Θεοχαρίδης, Π. (1996γ) Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη:Αίγειρος.
Ιμάμ Μ. & Ο.Tσακιρίδη (2003) Μουσουλμάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός Αθήνα:Λιβάνης.
Κανακίδου, Ε. (1996) «Το Δίγλωσσο Αναλυτικό Πρόγραμμα και η Παράλληλη Διδασκαλία στα Μουσουλμανικά Σχολεία της Δ.Θράκης», περ. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 89:47-54.
Κανακίδου, Ε., (1998) Η Διακοπή της Φοίτησης στους Μουσουλμάνους Μαθητές, στο Η εγκατάλειψη του Σχολείου, Gutenberg, 189-205.
Καραχότζα Σ. (2006) Η καθημερινή γλώσσα των Πομάκων της περιοχής Μύκης. Ξάνθη:Σπανίδης.
Κασίμη Χ. (2005) «Εθνο-γλωσσική ταυτότητα και σχολική επιτυχία. Αλλοδαποί μαθητές στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα: Ανάμεσα στη Μητρική Γλώσσα και τη Γλώσσα του Σχολείου». Διεθνές Συνέδριο: Η Γλώσσα σε έναν κόσμο που αλλάζει. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών. Αθήνα 9-11 Δεκεμβρίου 2005.
Κελεσίδης, Γ., -Σ.Μαραγκός (2003) «Από τα Μειονοτικά Σχολεία στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση» 6ο Διεθνές Συνέδριο «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Τα Ελληνικά ως δεύτερη ξένη γλώσσα» Πάτρα.
Κελτσίδου Π. (1996) Ο εορτασμός του Εντρελές στην Κοτύλη Ξάνθης. Πρακτικά Συνεδρίου:Λαϊκά δρώμενα. Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφράσεις. Κομοτηνή:Δήμος Κομοτηνής-Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων.
Κέντρο Μελετών Μειονοτικών Ομάδων, (2001) Γλωσσική Ετερότητα στην Ελλάδα, Αθήνα:Αλεξάνδρεια.
Κόκκας Ν., Α.Παπάνης, Ρ.Χατζητουλούση, Σ.Χρηστίδου (1999) «Η διδασκαλία της Αγγλικής γλώσσας στο διαπολιτισμικό σχολείο» Bridges 1:30-33.
Κόκκας, Ν. (1999) Παραδοσιακοί Οικισμοί της Ορεινής Ξάνθης. Ξάνθη: Νομαρχίας Ξάνθης.
Κόκκας, Ν. (2001) Ανθρώπινες δραστηριότητες και η επιδρασή τους στη διαμόρφωση της Πομάκικης κατοικίας, Πρακτικά ημερίδας του προγράμματος TOMOD, Ξάνθη.
Κόκκας, Ν. (2001) Ορεινά Μονοπάτια στα Πομακοχώρια της Ξάνθης - Φύση-Ιστορία-Πολιτισμός. Θράκης, Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης.
Κόκκας N. & Α.Ρόγγο (2005) Παραμύθια και Παροιμίες από τη Γλαύκη του Ν.Ξάνθης. Θεσσαλονίκη:Σταμούλης.
Κόκκας Ν. (2004α) Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας. Ξάνθη:Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης.
Κόκκας Ν., Ν.Κωνσταντινίδης, Ρ.Μεχμεταλή (2003) Τα Πομακοχώρια της Θράκης. Ιστορία, γλώσσα, περιήγηση, λαϊκός πολιτισμός. Αθήνα:Οδυσσέας.
Κόκκας Ν.Θ. (2004β) «Η “γέφυρα του παπά” στα Πομακοχώρια της Ξάνθης» Πρακτικά Ημερίδας του Κέντρου Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών. Αθήνα, σ. 317-359.
Κόκκας Ν.Θ. & Τ.Μηλιαζήμ (2005) «Η συνύπαρξη γλωσσικών ομάδων στη Δυτική Θράκη & ο ρόλος της εκπαίδευσης στη διαπολιτισμική επικοινωνία» Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών - Διεθνές συνέδριο με τίτλο: Η γλώσσα σε έναν κόσμο που αλλάζει. 9-11 Δεκεμβρίου 2005.
Κόκκας Ν. (2006α) «Η προφορική παράδοση των Πομάκων της Ροδόπης», στο Μ.Γ.Βαρβούνης (επιμ.) Θράκη.Ιστορική και λαογραφική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού της. Αθήνα:Αλήθεια, σ.271-310
Κόκκας Ν. (επιμ.) (2006β) Πρακτικά ημερίδας: Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών. Ξάνθη:Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης & Παράδοσης – Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης.
Κοντογιαννίδης Τ. & Ν.Πουλόπουλος (1981) Οι Πωμάκοι της Θράκης. Κομοτηνή:Σωματείον Αρωγής των Πωμάκων της Δυτικής Θράκης.
Κοππά Μ. (1997) Οι μειονότητες στα μετα-κομμουνιστικά Βαλκάνια. Πολιτικές του κέντρου και μειονοτικές απαντήσεις. Αθήνα:Νέα Σύνορα.
Κοττάκης, Μ., (2000) Θράκη, Η Μειονότητα Σήμερα. Αθήνα:Νέα Σύνορα.
Κουτζακιώτης, Γ. (2000) «Οι Ορεσίβιοι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης (τέλη 18ου – αρχές 19ου αιώνα)», Εθνολογία, 8, 249-264.
Κυρανούδης Π. (1994α) «Τα πομακικά του Έβρου» Ενδοχώρα 37-38:65-69.
Κυρανούδης Π. (1994β) «Μειονοτικά σχολεία του Έβρου» Επιλογές (εφ.Μακεδονία) Οκτώβριος 1994:80-86.
Κυρανούδης Π. (1995) «Πολυάριθμα χριστιανικά στοιχεία. Το παράδειγμα των Μπεκτασήδων και οι σχέσεις τους με την Ορθόδοξη Εκκλησία» Επιλογές (εφ.Μακεδονία)Μάιος 1995:32-39.
Κυρανούδης Π. (1996-8) «Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους» Ελληνική Διαλεκτολογία 5:141-192.
Κυρανούδης Π. (1997) «Τα ελληνικά στοιχεία στο λεξιλόγιο των Πομάκων» Ελληνική Διεθνής Γλώσσα 29:19-26.
Λιάπης, Α. (1983) «Οι Πομάκοι μέσα στο χρόνο» Θρακική Επετηρίδα, 4.
Λιάπης, Α. (1989) «Οι Πομάκοι της Θράκης» Θρακικά Χρονικά 43.
Λιάπης, Α.(1995) Η υποθηκευμένη γλωσσική ιδιαιτερότητα των Πομάκων Κομοτηνή:Θρακική Εταιρεία.
Μαγκριώτης, Γ. (1980-81) «Πομάκοι ή Ροδοπαίοι» Θρακικά Β3:42-64
Μαγκριώτης, Γ. (1994) Πομάκοι ή Ροδοπαίοι, Πελασγός.
Μαλκίδης Θ. & Ν.Κόκκας (επιμ.) (2006) Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων. Ξάνθη:Σπανίδης.
Μαλκίδης Θ. (1999) Η πολιτική της Ελλάδας και της Τουρκίας για τη Θράκη μετά την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ. Διδακτορική διατριβή. Πάντειο πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Κοινωνιολογίας.
Μαλκίδης Θ. (2002) «Μειονότητες και αγροτική κοινωνία. Οι Πομάκοι στη Θράκη» Συνέδριο: Χώρος και Περιβάλλον:Παγκοσμιοποίηση-Διακυβέρνηση-Βιωσιμότητα. Αθήνα:Πάντειο Πανεπιστήμιο 9-10 Μαρτίου 2002.
Μαλκίδης Θ. (2005α) «Η οικογένεια και η γυναίκα στην κοινωνία των μουσουλμανικών μειονοτήτων της ελληνικής Θράκης» Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 116Α:51-76.
Μαλκίδης Θ. (2005β) «Θρακικός κοινοτισμός και πολιτική στην προεπαναστατική περίοδο» Πρακτικά 3ου Διεθνούς Συνεδρίου Θρακικών Σπουδών (Κομοτηνή 25-30 Μαϊου 1998). Κομοτηνή:Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σ. 345-358.
Μαλκίδης Φ. (2000) «Η τουρκική πολιτική και η μειονοτική παιδεία στη Θράκη» Αγώνας 13-7-2000.
Μανάκας Δ. (1955) «Κιρτζαλήδες, Πομάκοι, Αγριάνοι, Νταγλήδες και Κιζιλ-μπάσηδες, οικούντες πέριξ του όρους Ροδόπης» Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 20:334-336.
Μάρκου Κ.(2004-5) «Χώρος, κοινωνικές σχέσεις και ταυτότητες στην πόλη της Ξάνθης» Εθνολογία 11:21-58.
Μάρκου Κ. (2006) «Πομάκοι και επιτόπια έρευνα στην ελληνική Θράκη: Πολιτικές συνιστώσες και βιωματική εμπειρία», στο Θ.Ιωσηφίδης & Μ.Σπυριδάκης, Ποιοτική κοινωνική έρευνα. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεομένων. Κριτική.
Μέκος, Ζ. (2001) Οι Πομάκοι στη Θράκη, Ηρόδοτος.
Μητσάκης, Κ. (1979) Πομάκικες Διασκευές του τραγουδιού για το "Γεφύρι της Άρτας" Γ’ Συμπόσιο Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου- Πρακτικά, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου- 186 Θεσσαλονίκη, 461-492.
Μητσάκης Κ. (1982) Πορεία μέσα στο χρόνο. Μελέτες νεοελληνικής φιλολογίας. Αθήνα:Φιλιππότης.
Μητσάκης, Κ., (1983) Ακριτικά Τραγούδια της Αρπαγής στους Πομάκους, Δ' Συμπόσιο Λαογραφίας Βορειοελλαδικού χώρου, - Πρακτικά, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου , Θεσσαλονίκη, 189-202.
Μιχαήλ Δ. (2003) «Ο ρόλος της γλώσσας στην εκπαίδευση των Πομάκων της Δ.Θράκης: Πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις» Μακεδνόν 11:117-131.
Μουσόπουλος, Θ. (2000) Πομάκοι, Οι Θρακιώτες Μουσουλμάνοι (Πολιτιστική Αλλοίωση-Αφανής Γενοκτονία), Πρακτικά Συνεδρίου "Ο Βίαιος Εξισλαμισμός και Εκτουρκισμός των Λαών της Μ.Ασίας και της Κύπρου από τους Τούρκους"(1995) εκδ. Κυριακίδη 170-177.
Brunnbauer U. (2000) «Κοινωνική προσαρμογή σ’ ένα ορεινό περιβάλλον: Πομάκοι και Βούλγαροι στην Κεντρική Ροδόπη, 1830-1930» στο Β.Νιτσιάκος & Χ.Κασίμης (επιμ.) Ο ορεινός όγκος της Βαλκανικής. Συγκρότηση και μετασχηματισμοί. Πλέθρον-Δήμος Κόνιτσας, σ. 53-77.
Νικολακόπουλος Η. (1990-1991) «Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 8:171-204.
Νικολακόπουλος Η. (2004) «Η πορεία προς την αυτόνομη πολιτική συγκρότηση της Μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη». Στο Επιστημονικό συμπόσιο Μειονότητες στην Ελλάδα (7-9 Νοεμβρίου 2002) Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας σ. 119-162
Παναγιωτίδης, Ν., (1997) Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους, Αλεξανδρούπολη:Γνώμη.
Παναγιωτίδης, Ν., (2005) Δικαιώματα και μειονότητες. Αλεξανδρούπολη.
Πάντος Π.Α. (1975-6) «Ιστορική τοπογραφία του νομού Ξάνθης» Θρακικά Χρονικά 32:3-26.
Παπαδημητρίου P. (2003) Οι Πομάκοι της Ροδόπης. Από τις εθνοτικές σχέσεις στους Βαλκανικούς εθνικισμούς. (1870-1990) Θεσσαλονίκη:Κυριακίδης.
Παπαδημητρίου, Π., Δημόπουλος, Π, Δουλόπουλος, Γ. Καραχότζα Ρ., Μουμίν, Α. Γραμματική Πομακικής Γλώσσας, εκδ. Δ’ Σώμα Στρατού, Απρίλιος 1996
Παπαδόπουλος Χ. (2006) «Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στη μειονοτική Θράκη» Αυγή 21/5/2006:43.
Παπαδοπούλου Ε. (2001) «Πομάκοι. Ο λαός των βουνών» Συν5 Μάρτιος 2001:82-85.
Παπαχριστοδούλου Π. (1958) «Οι Πομάκοι» Αρχείον Θρακικού και Λαογραφικού Θησαυρού, 23:3-25.
Ροδάκης Π. (1999) Θράκη, Θράκες και Θράκες Μουσουλμάνοι, Γόρδιος.
Σολταρίδης Σ. (1986) Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης σήμερα.Η θέση της στην ανθελληνική πολιτική της Τουρκίας. Κομοτηνή:Νομαρχία Έβρου-Σ.Ε.Β.Ε.
Σολταρίδης Σ. (1997) Η ιστορία των μουφτειών της Δυτικής Θράκης, Νέα Σύνορα-Α.Α.Λιβάνη.
Σολταρίδης Σ. (1999) Μουσουλμάνοι της Βουλγαρίας. Θρησκευτικό και πολιτικό καθεστώς, Αθήνα:Νέα Σύνορα.
Συρίγος, Α. (2000) Δώδεκα Προτάσεις για τη Μειονοτική Εκπαιδευτική Πολιτική, Πρακτικά διημερίδος Θράκη-Βαλκάνια 2000 μ.Χ. (1997) σελ. 328-330 Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης.
Συρίγος, Α.(1999-2000) Δυτική Θράκη, Η αθέατη όψη, Νέα Κοινωνιολογία. 29,. 43-84
Ταραμπατζή Κ. (2001) Οι Πομάκοι της Θράκης.Μια κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης.
Τεντοκάλη, Β. (1989)Η Οργάνωση του χώρου της Κατοικίας ως έκφραση της δομής της Οικογένειας-Η Περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη:University Studio Press.
Τοπαλίδου, Σ. (2000) «Ενισχυτική Διδασκαλία στα Πομακοχώρια», Πρακτικά διημερίδος Θράκη-Βαλκάνια 2000 μ.Χ. (1997) σελ. 323-327 Ξάνθη:Ταμιείον Θράκης.
Τρουμπέτα S. (2000) “Μειονότητες και εθνοτική ταυτοποίηση” Εθνολογία 8, 174-210.
Τρουμπέτα, Σ. (2001) Κατασκευάζοντας Ταυτότητες για τους Μουσουλμάνους της Θράκης, Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων-Κριτική.
Τσακιρίδου, Ο., Ιμάμ Μεχμέτ, (2003) Μουσουλμάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα:Λιβάνη
Τσιμπιρίδου Φ. (1985-6) «Εθνολογική έρευνα σ’ ένα χωριό της ορεινής Ροδόπης. Συμβολή σρτη μελέτη των συγγενικών δεσμών» Θρακική Επετηρίδα, 213-223.
Τσιμπιρίδου, Φ. (1994) Χώρος: Δομές και αναπαραστάσεις. Ανθρωπολογική πρόταση ανάγνωσης του χώρου στα Πομακοχώρια του Ν. Ροδόπης, Εθνολογία 3, 5-31.
Τσιμπιρίδου, Φ. (2000) «Πομάκος σημαίνει άνθρωπος του βουνού», στο Ο Ορεινός Χώρος της Βαλκανικής, 35-52, Αθήνα:Πλέθρον.
Τσιμπιρίδου, Φ. (2002) «Οι αποχρώσεις μιας ‘μειονοτικής κατάστασης’. Η περίπτωση της ελληνικής Θράκης σήμερα». Επιστημονικό συμπόσιο: Μειονότητες στην Ελλάδα. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και γενικής Παιδείας, σ. 101-118.
Τσιμπιρίδου, Φ. (επιμ. (2006) «Μουσουλμάνες της ανατολής». Αναπαραστάσεις, πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές. Αθήνα:Κριτική.
Τσιούμης Κ. & Δ.Μιχαήλ (2005) «Το ζήτημα της ταυτότητας των Πομάκων: Ιστορική και ανθρωπολογική προσέγγιση» Περί Θράκης 4:237-258.
Τσιούμης, Κ. (1997) Οι Πομάκοι στο Ελληνικό Κράτος (1920-1950), Θεσσαλονίκη:Προμηθεύς.
Τσιτσελίκης Κ. & Χριστόπουλος Δ. (1997) Το Μειονοτικό Φαινόμενο στην Ελλάδ. Κριτική.
Τσιτσελίκης Κ. (1996) Το Διεθνές και Ευρωπαϊκό Καθεστώς Προστασίας των Γλωσσικών Δικαιωμάτων των Μειονοτήτων και η Ελληνική Έννομη Τάξη. Αθήνα-Κομοτηνή:Σάκκουλας.
Τσιτσελίκης Κ. (2006) «Εθνοκάθαρση στη Θράκη». Καθημερινή 7 Απριλίου 2006.
Τσούλου Χ. (2003) «Μουσουλμανική Μειονότητα Δυτικής Θράκης: Τα όρια του αυτοπροσδιορισμού και η ενδεδειγμένη πολιτική του Ελληνικού κράτους», Στρατηγική, Νοέμβριος 2003:100-103.
Φραγκόπουλος Γ. (2000) “Πολλαπλή ταυτότητα και εκπαίδευση στους Πομάκους της Θράκης” Νέα Κοινωνιολογία 29:97-113.
Φραγκόπουλος Ι.Θ. (2002) «Θρησκεία, ταυτότητα και πολιτική σύγκρουση σ’ ένα πομάκικο χωριό της Θράκης», Επιστημονικό συμπόσιο: μειονότητες στην Ελλάδα. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, σ. 261-284.
Φραγκόπουλος Ι.Θ. (2004) «Κοινωνική μετάβαση και χωρική οργάνωση σε μία ορεινή μειονοτική κοινότητα της Θράκης» Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 10(9):221-258. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Φωτέας, Π. (1978) Οι Πομάκοι της Δυτικής Θράκης, Κομοτηνή.
Φωτιάδης Θ. (1979) «Ένας πολυσήμαντος θρακικός εορτασμός (Του Άη Γιώργη, Άμφια Κομοτηνής) Πρακτικά Γ’ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου (Αλεξανδρούπολη 14-18 Οκτωβρίου 1976), Θεσσαλονίκη:Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 681-691.