Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
Αναδημοσίευση από την
«Κυριακάτικη
Ελευθεροτυπία»
Κυριακή 16 Μαρτίου 2014
Η «Κ.Ε.» ΣΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
«Νίγιε σμε Πομάτσι» (Είμαστε Πομάκοι)
Της ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΤΖΑΒΕΛΛΑ
Φωτογραφίες: ΙΛΧΑΝ ΕΦΕΝΤΙ
«Σε αυτόν
τον τόπο υπάρχει ξεχασιά», λένε οι Πομάκοι. «Μόνο στις εκλογές μάς θυμούνται,
αλλιώς δεν μας καταδέχεται κανείς. Λες και εδώ δεν είναι Ελλάδα»... Αυτό είναι
το μεγάλο παράπονο που αντηχεί στην ορεινή Θράκη. Στα μουσουλμανικά χωριά με
τους ξεχασμένους κατοίκους, τις υποδομές της Ελλάδας του 1950 και τα
παραμυθένια ονόματα.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Εδώ οι
πινακίδες γράφουν Γοργόνα, Ωραίο, Χλόη, Ζουμπούλι, Σιρόκο, Κύκνος. Η ζωή κυλάει
σε μια νοητή ζυγαριά, που πότε γέρνει προς την Ελλάδα πότε προς την Τουρκία. Κι
όσο απομακρύνεσαι από την Ξάνθη, ακούς λιγότερα ελληνικά. Κοινή παραδοχή:
«Νίγιε σμε Πομάτσι» (Είμαστε Πομάκοι)...
«Μπέρδεμα
της τούρκικης και της ελληνικής ψυχής είναι η καταγωγή μας», λένε οι
μεγαλύτεροι. Το σίγουρο είναι ότι η μειονότητα στη Θράκη αποτελεί μία
θρησκευτική συλλογικότητα μουσουλμάνων Ελλήνων πολιτών που δικαιούνται να
απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα και έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις με όλους τους
Ελληνες πολίτες. Αυτό ισχύει επίσημα και σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάννης.
«Πάντα
εδώ ήταν Ελλάδα, αλλά εμείς ξένοι»
Το
θερμόμετρο πλησιάζει το 0. Από τη Σμίνθη ώς τη Μύκη και τον Εχίνο, οι καμινάδες
αχνίζουν, το ίδιο και ο καφές. «Τούρκικος ή ελληνικός;». «Πομάκικος», λέει
γελώντας ο καφετζής του χωριού Σμίνθη. Από τα παράθυρα των σπιτιών ευωδιάζουν
ανατολίτικα φαγητά. Η φωνή του μουεζίνη αντηχεί στη γειτονιά. Τρία πιτσιρίκια
κλοτσάνε μια μπάλα στη μέση του δρόμου - μιλάνε τουρκικά. Ανήκουν στους 40
μαθητές του μειονοτικού σχολείου του χωριού. Οσα παιδιά πηγαίνουν σε ελληνικό
σχολείο, κάθε πρωί παίρνουν ταξί για την Ξάνθη.
Στη
διαδρομή περνούν κι από το φυλάκιο, που ώς το 1996 απαγόρευε τη διέλευση από τα
Πομακοχώρια, χωρίς έλεγχο χαρτιών και άδειας. Σήμερα αποτελεί παρελθόν. Κι αν
κάποτε ήταν η μπάρα που έριξε τα Πομακοχώρια στην αγκαλιά της Τουρκίας (σ.σ.
έτσι λένε οι παππούδες στα χωριά), σήμερα είναι η αδιαφορία του ελληνικού
κράτους: η έλλειψη υποδομών, η μεγάλη απόσταση από το σχολείο, «η ξεχασιά». Οι
δρόμοι με την πρώτη βροχή μοιάζουν με τον Κόσινθο, τον ποταμό που διασχίζει τα
χωριά.
Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
Είναι
σκοτάδι στο βουνό, βρέχει, δεν υπάρχει ούτε μία λάμπα κατά μήκος του οδικού
δικτύου, τα κινητά μας δεν έχουν σήμα. Το απευκταίο περνάει από το μυαλό μου.
«Αν μείνουμε τώρα, τι θα κάνουμε;», ρωτάω τον Ιλχάν, τον φωτογράφο. «Εσύ το
σταυρό σου κι εγώ προσευχή στον Αλλάχ»...
Απόγευμα
Σαββάτου καταφτάνει στο μαγαζί του ο κ. Ντουκένζι, με το χέρι υψωμένο και
στηρίζοντας στην παλάμη ένα ταψί με τουλούμπες. «Ελα να σε κεράσω μία, πριν με
πεις οτιδήποτε», λέει με κωνσταντινουπολίτικη προφορά ο 35χρονος ζαχαροπλάστης,
αποτίνοντας φόρο τιμής στην πομακική φιλοξενία.
Γεννήθηκε
και μεγάλωσε στο χωριό Κένταυρος. «Εδώ πάνω ήταν πολύ δύσκολο να πας στο
σχολείο. Πομάκος και σχολείο δεν πήγαιναν μαζί. Τελείωσα μόνο το Δημοτικό και
μετά πήγα στην Τουρκία. Εκεί σπούδασα νηπιαγωγός. Και τώρα καταλήξαμε εδώ.
Ηθελα να ξανάρθω, καλύτερα είναι εδώ. Εδώ είναι η πατρίδα και γι' αυτό
γυρίσαμε. Μας έλειψε η χώρα. Ο άνθρωπος εκεί που γεννιέται και μεγαλώνει, εκεί
αισθάνεται πως είναι η πατρίδα του. Και εκεί θέλει να γυρίσει»...
Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
«Πάντα εδώ
ήταν Ελλάδα, αλλά εμείς ξένοι. Ούτε σπίτι μπορούσες να πάρεις ούτε αυτοκίνητο
ούτε να βγάλεις δίπλωμα. Πώς να νιώσεις ότι σ' αγαπάει η χώρα;», αναρωτιέται
ένας νεαρός από τον Εχίνο. «Αυτός ο τόπος φανατίζει τον κόσμο. Εμείς είμαστε
μια μειονότητα-υπόδειγμα. Δεν χρωστάμε στο κράτος, δεν δημιουργούμε πρόβλημα,
έχουμε σεβασμό. Και το κράτος δεν μας υπολογίζει. Η Τουρκία στέλνει υπουργούς
να μας δει. Η Ελλάδα όμως; Μόνο ο Τσίπρας ήρθε. Κανένας εδώ δεν έρχεται.
Κάποτε, είχε έρθει ο Παπανδρέου. Πήγε στη Βουλγαρία, άνοιξε το δρόμο, τον
περίμεναν τα παιδιά με τα λουλούδια, εδώ όμως δεν σταμάτησε ποτέ. Και σήμερα
ξεχασμένοι είμαστε. Ενώ μας λένε "είστε Ελληνες, δεν είστε Τούρκοι",
έρχεται πριν από τις εκλογές ο βουλευτής και μοιράζει το πρόγραμμά του στα
τουρκικά. Μας ενοχλεί»...
Ο Εχίνος
απέχει περίπου 26 χιλιόμετρα οδικώς από την Ξάνθη. Χωμένη στο βουνό βρίσκεται η
μουσουλμανική ιερατική σχολή μεντρεσές -«δεν ξέρουμε ακριβώς πού, απαγορεύεται
να πλησιάσεις»... Οι κάτοικοι εδώ καμαρώνουν τις επιτυχίες τους στη Γερμανία.
«Εχουμε 15 εταιρείες στη Γερμανία», λένε όλοι, όταν τους ρωτάς να σου πουν για
το χωριό. Η παρουσία άγνωστου άντρα ξενίζει. «Είναι ένα χωριό γυναικών και
παιδιών. Οι άντρες δουλεύουν στη Γερμανία. Επισκευάζουν και κατασκευάζουν
κότερα», λέει ο Αχμέτ.
Το ίδιο
και στη Μύκη, στο κεφαλοχώρι. Αν περπατήσεις στα στενά λιθόστρωτα δρομάκια,
ανάμεσα στις αυλές, όπου βόσκουν κατσίκες και κότες, θα νιώσεις ζευγάρια ματιών
να σε παρακολουθούν από τα μπαλκόνια, πίσω από τα δορυφορικά πιάτα που
«κοιτούν» στην Ανατολή. Είναι οι γυναίκες του χωριού, που έμειναν πίσω να
δουλέψουν στα καπνά και να μεγαλώσουν τα παιδιά.
Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
Βλέπουν,
όπως σε κάθε χωριό, τα ίδια τουρκικά σίριαλ, αλλά χωρίς υπότιτλους και
βρίσκονται μερικά επεισόδια μπροστά. Φήμες λένε ότι το τουρκικό κράτος τις
επιδοτεί με 500 ευρώ ετησίως, για να φορούν μαντίλα. Καμία απόδειξη δεν υπάρχει
ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο.
Μία από
αυτές, η Μπελγκίς Μπασιά. Βολτάρει με τον σύζυγό της, Τζιχάντ Εμίν, ο οποίος
μόλις επέστρεψε με άδεια από τη Γερμανία. «Τον Μάρτιο επιστρέφουν για λίγο οι
άντρες και μετά ξαναφεύγουν. Τώρα το χωριό έχει 500 κατοίκους. Οι περισσότερες
είναι γυναίκες», λέει ο ίδιος. Κρατάει από το χέρι την δύο ετών κόρη του, η
οποία είναι ντυμένη με την παραδοσιακή πομακική στολή. Σπίτια φτωχικά. «Δεν
είχαμε δικαίωμα να τα επισκευάσουμε για πολλά χρόνια».
- Χρήματα
έχετε για τις επισκευές; «Λίγα»...
Ο Τζεμαλέ
δουλεύει στα ναυπηγεία στη Γερμανία. «Οταν γυρίζω, βοηθάω το γέρο μου στα ζώα.
Ασ' τα να πάνε... Παράγουμε βιολογικό γάλα και δεν το πληρώνουν. Δίνουμε σε
γνωστές ελληνικές εταιρείες, αλλά μας κλέβουν. Δεν μας πληρώνουν. Προχθές μας
είπε ο βιομήχανος "λεφτά δεν έχω, έλα να σε πληρώσω σε τυρί"... Τι να
το κάνω το τυρί; Θέλουμε τροφή για τα ζώα! Το κράτος δεν κάνει τίποτα».
Στην άλλη
πλευρά της γέφυρας που χωρίζει στα δύο το χωριό, βρίσκεται το μειονοτικό
σχολείο. «Το σημερινό καθεστώς λειτουργίας των μειονοτικών σχολείων σε μεγάλο
βαθμό διέπεται ακόμα από τα μορφωτικά πρωτόκολλα που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος
και Τουρκίας το 1951 και το 1968. Με τη μορφωτική συμφωνία του 1968 επιβλήθηκε
η τουρκική γλώσσα στην εκπαίδευση των μουσουλμάνων της ελληνικής Θράκης»,
σημειώνει ο Νίκος Κόκκας, εκπαιδευτικός που έχει αναδείξει κατά καιρούς το
ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης.
Μεσημέρι
στη Μύκη, τα αγόρια παίζουν μπάλα και κρυφτό. «Τι ομάδα είσαι;», ρωτάω κάποιο
από αυτά. «Από ελληνικές ή τουρκικές;», απαντάει. Μεταξύ τους μιλάνε πομάκικα.
Στο μειονοτικό σχολείο διδάσκονται κάποια μαθήματα στα ελληνικά. Στο ραδιόφωνο
ακούν βουλγαρικούς σταθμούς.
Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
«Είμαστε
μια μειονότητα-υπόδειγμα, αλλά ο τόπος φανατίζει τον κόσμο»
Την Αϊνούρ
από τον Εχίνο, την κέρδισε η Τουρκία. Μία ώρα έπρεπε να διανύσει καθημερινά από
το σπίτι της μέχρι το σχολείο στην Ξάνθη. «Τώρα μου παίρνει πέντε λεπτά», λέει.
Φοράει κόκκινη μαντίλα και σε σπαστά ελληνικά περιγράφει πόσο ωραίο είναι το
νέο της σχολείο στην Κωνσταντινούπολη. Η διαμονή και το φαγητό της εκεί
κοστίζει 1.000 ευρώ το χρόνο. Ο πατέρας της δουλεύει στη Γερμανία. «Αν
αποφασίσεις να φύγεις στην Τουρκία, θα σε βοηθήσει το τουρκικό κράτος. Αν
αποφασίσεις να σπουδάσεις στην Ελλάδα, περνάς εύκολα στις Πανελλαδικές, αλλά
σπάνια τελειώνεις το Πανεπιστήμιο», λέει ένας κάτοικος του χωριού.
«Η ζωή
είναι καλύτερη εδώ από ό,τι στην Ξάνθη. Για δες, αέρας, δέντρα, μια χαρά. Εδώ
έχει πιο πολλή νεολαία από ό,τι στα άλλα χωριά. Το πρόγραμμα είναι σχολείο -
καφενείο - facebook. Ολα τα έχει το χωριό εκτός από ποτά. Οταν πάμε Ξάνθη,
πίνουμε κάνα ποτό. Κάπου κάπου...», εξηγεί ο 18χρονος Φατίχ.
«Παλιά τα
κορίτσια δεν πήγαιναν σχολείο», λέει ο Αχμέτ Σιάνκο. «Το 1993 εγώ και η φίλη
μου ήμασταν οι μόνες από το χωριό που πήγαμε Γυμνάσιο στην Ξάνθη. Ολες οι άλλες
σταμάτησαν», ισχυρίζεται η σύζυγός του Νουρσέν Καραχόλτσα. Οι δυο τους
αποφάσισαν να στείλουν τα παιδιά τους σε ελληνικό σχολείο. «Είναι επιλογή του
καθενός πού θα τα στείλει. Εγώ συνάντησα στη ζωή μου αρκετές δυσκολίες, γιατί
δεν πήραμε τη σωστή βάση στο Δημοτικό. Οταν μαθαίνεις 3 γλώσσες από πρώτη
Δημοτικού, δεν έχεις σωστή βάση».
Τα παιδιά
της μιλάνε ήδη τρεις γλώσσες: τουρκικά, ελληνικά και πομάκικα. Κάθε μεσημέρι
επιστρέφουν από το σχολείο τους στην Ξάνθη στο σπίτι τους στη Σμίνθη και
πηγαίνουν στο τζαμί του χωριού, για να μελετήσουν το Κοράνι. «Είναι Ελληνόπουλα
που επειδή είναι μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, υφίστανται τον πιο σκληρό ρατσισμό
από την ίδια την πολιτεία, καθώς είναι αναγκασμένοι να μη λαμβάνουν ισότιμη
παιδεία», σημειώνει ο κ. Κόκκας.
«Επειδή
είναι τόσο μπερδεμένα τα πράγματα, δεν μπορεί κανείς να πει από πού
καταγόμαστε. Δεν έχουμε καθαρά στοιχεία. Ζούμε εδώ στην Ελλάδα και θα πρέπει να
γνωρίζουμε τη θρησκεία μας και η βάση να δοθεί στα ελληνικά», υποστηρίζει η
Νουρσέν. Αποτελειώνει ένα περίτεχνο χτένισμα, στη μαντίλα μιας πελάτισσας,
εφαρμόζοντας την «τεχνική τουρμπάν μοντελέλε». Την έμαθε στην Τουρκία. «Πήγα
και παρακολούθησα κάποια σεμινάρια, μετά τις σπουδές μου στην Αγγλία», λέει η
ίδια.
«Τι
απαντάς, όταν σε ρωτάνε για την εθνική σου ταυτότητα;», της λέω. «Εμείς
νιώθουμε απ' όλα. Λίγο Τούρκοι, λίγο Βούλγαροι, λίγο Ελληνες». Οι μεγαλύτεροι
σε ηλικία όμως «δεν θέλουμε να ακούσουμε για τους Βούλγαρους. Καμιά φορά, όταν
ο παππούς μου βλέπει Βούλγαρο να περνάει, τον βρίζει. Αυτοί -λέει- μας έσφαξαν,
τώρα θέλουν να γίνουμε αδέρφια», λέει ο νεαρός από τον Εχίνο. «Μεταξύ μας δεν
έχουμε πρόβλημα. Πήγαμε φαντάροι, δεν είχαμε κανένα πρόβλημα. Είναι η πολιτική
των κρατών τέτοια. Ολοι όμως έχουμε έναν κοινό στόχο: τα λεφτά. Δεν
συμφωνείς;»...
«Ξαναέδωσα
Πανελλαδικές»
«Τον
χειμώνα δεν καλλιεργούμε. Παγώνουν όλα. Μου μένει μόνο το μαγαζί. Δεν ξέρω πώς
τα βγάζω πέρα», λέει ο Ερχάν Κεχαγιά από το κεφαλοχώρι του Δήμου Μύκης.
Πολύτεκνος πατέρας και ιδιοκτήτης ενός μικρού internet cafe, στο οποίο τα
παιδιά της περιοχής περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους, αποφάσισε να διορθώσει τα
λάθη του παρελθόντος. Ξεκίνησε να επισκευάζει τους υπολογιστές της καφετέριας,
γιατί «δεν μας παίρνει να πληρώνουμε ξένο». Επειτα σκέφτηκε: «Γιατί να μην κάνω
την τρέλα να το σπουδάσω. Ξέρετε, παλιά δεν μας ενθάρρυναν να τελειώσουμε το
σχολείο»...
Στην
τέταρτη δεκαετία της ζωής του αποφάσισε να ξαναγίνει μαθητής στο σχολείο. Και
τα κατάφερε. «Πήγα σε σχολείο δεύτερης ευκαιρίας, τελείωσα το Γυμνάσιο και μετά
πήγα στο ΕΠΑΛ, πήρα ειδικότητα στην Πληροφορική και μετά έδωσα Πανελλαδικές και
πέρασα στην Καβάλα. Πηγαίνω κάθε μέρα στο ΤΕΙ. Μακριά αλλά αξίζει».
«Παλιά εδώ
δεν υπήρχε δρόμος. Το '97 έγιναν φοβερές πλημμύρες και είχε μπαζωθεί το χωριό.
Μετά έκαναν έργα. Μετά μας ξέχασαν», λέει ο ίδιος. Αγωνιά για το μέλλον των
τεσσάρων παιδιών του. «Εδώ δεν έχει ευκαιρίες. Ευκαιρία εδώ θεωρείται να πάρεις
ένα μουλάρι και να πας στο βουνό. Αν καταφέρουμε να στείλουμε τη μεγάλη να
σπουδάσει, θα τη στείλουμε».
Φωτογραφία Ιλχάν Εφέντι
Η
αγαπημένη δασκάλα των Πομάκων
Τα παιδιά
του Δημοτικού στον Εχίνο έχουν μάθημα ελληνικών στις τέσσερις το απόγευμα.
Εχουν έρθει όμως από τις 3. Θα φύγουν μία ώρα αφότου τελειώσει το μάθημα.
Λατρεύουν τη δασκάλα. «Η Τζεμιλέ, όταν ήρθε, δεν μιλούσε καθόλου ελληνικά. Οι
γονείς δεν μπορούν να τα βοηθήσουν πολύ. Στο σπίτι μιλάνε τη μητρική τους,
πομάκικα. Τα ελληνικά τα μαθαίνουν ως ξένη γλώσσα», λέει η Ιωάννα Μάντζαρη,
φιλόλογος του Κέντρου Στήριξης Προγράμματος Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων
(ΚΕΣΠΕΜ).
Ερχεται,
για να κάνει μάθημα στον Εχίνο από τη Χρυσούπολη της Καβάλας. Διανύει 85 χλμ. -
τα μισά μέσα στις στροφές. «Ξεκίνησα το πρόγραμμα το 2011. Στην αρχή ήταν
δύσκολο, γιατί δεν έχουμε επαφή με μειονότητες. Το λέω και το εννοώ, είναι μια
συγκλονιστική εμπειρία. Μέσα στο τμήμα, δουλεύουμε δύο τάξεις.
Οι γονείς
είναι θετικοί. Οικονομικά είναι καλύτερο το επίπεδο απ' ό,τι στην Καβάλα. Εδώ
οι άντρες δουλεύουν στο εξωτερικό», λέει η ίδια.
Τα
μαθήματα είναι εβδομαδιαία. Κάθε μέρα η νεαρή φιλόλογος πηγαίνει σε διαφορετικό
χωριό. «Από τον Εχίνο στο Εύλαλο κι από εκεί στο Σέλερο». Καμαρώνει για την
Εμινέ, τη Φατμά, τη Σαλβά, την Μπερνά, την Πουσρά και τις άλλες μαθήτριες που
διαβάζουν πλέον με ευκολία ελληνικά παραμύθια. «Το καλοκαίρι κάνουμε
αποκλειστικά φιλαναγνωσία. Διαβάζουμε ελληνικά βιβλία - έχουμε φτιάξει τη δική
μας βιβλιοθήκη. Τώρα κάνουμε πρόβα σε ένα θεατρικό με οικολογικό θέμα: Μια μέρα
στο δάσος του Εχίνου. Επίσης θα ανεβάσουμε την Τενεκεδούπολη». Μας
αποχαιρέτησαν με ένα τραγούδι: «Το "βάζει ο Ντούτσε τη στολή του
κυρία;"», ρώτησε ένα κοριτσάκι. «'Η μάλλον, να πούμε κάποιο του
Τσακνή;»...
Μεταξύ Ελλάδας και
Τουρκίας
ΑΡΘΡΟ
Του ΣΕΜΠΑΪΔΗΝ
ΚΑΡΑΧΟΤΖΑ,
Πομάκου δημοσιογράφου
Ο
πολιτισμός των Πομάκων τείνει να χαθεί. Κανένας σε αυτή τη χώρα δεν έχει
ενδιαφερθεί για τη διάσωση και ανάδειξή του. Εδώ και πολλά χρόνια βρίσκεται σε
εξέλιξη μια συστηματική προσπάθεια της γειτονικής Τουρκίας να παρουσιάσει όλους
τους μουσουλμάνους της Θράκης, δηλαδή και τους Πομάκους ως Τούρκους κι αυτό
-όπως φαίνεται- δεν είναι και τόσο δύσκολο, μιας και καμία από τις ελληνικές
κυβερνήσεις δεν προσπάθησε να ανακόψει αυτόν τον εκτουρκισμό των Πομάκων. Ετσι,
πολλά στοιχεία του πομάκικου πολιτισμού παρουσιάζονται κατά καιρούς ως κομμάτι
του μεγάλου τουρκικού πολιτισμού, ενώ ήδη αρκετοί Πομάκοι έχουν πειστεί πως
είναι Τούρκοι και δηλώνουν Τούρκοι.
Με λίγα
λόγια, οι Πομάκοι της Θράκης βρίσκονται ανάμεσα στο προκλητικά αδιάφορο
ελληνικό κράτος και την Τουρκία, η οποία τους διεκδικεί με κάθε τρόπο. Αν σε
όλα αυτά προσθέσουμε και τη μειονοτική εκπαίδευση που το ελληνικό κράτος
παρέχει στους μουσουλμάνους της Θράκης, τότε τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο
τραγικά, μιας και η προαναφερόμενη εκπαίδευση μπορεί να δώσει τα πάντα εκτός
από μόρφωση σ' αυτούς τους ανθρώπους και -όπως όλοι ξέρουμε- ένας αμόρφωτος
άνθρωπος μπορεί να γίνει εύκολα αντικείμενο εκμετάλλευσης.
