Σάββατο 23 Ιουνίου 2018

Ο κρυμμένος θησαυρός της μουσικής των Πομάκων



Τα τραγούδια των Πομάκων της Θράκης
στο αρχείο του Πέτρου Θεοχαρίδη

του Νικολάου Θ. Κόκκα

Μία νέα έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Πομάκων Ν. Ξάνθης έρχεται να αποκαλύψει έναν κρυμμένο μουσικό θησαυρό από την οροσειρά της Ροδόπης. Πρόκειται για το βιβλίο του Πέτρου Θεοχαρίδη με τίτλο: «Ανέκδοτες ηχογραφήσεις στα πομακοχώρια της Θράκης. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται 117 δημοτικά τραγούδια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης,   όπως ηχογραφήθηκαν το 1968 από το δάσκαλο Πέτρο Θεοχαρίδη.  Παρουσιάζονται επίσης  δέκα θρησκευτικοί ύμνοι της ισλαμικής θρησκείας που ηχογράφησε ο Π. Θεοχαρίδης. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν οι μουσικές μεταγραφές ορισμένων τραγουδιών και τα κείμενα 21 τραγουδιών που είχε καταγράψει ο Π. Θεοχαρίδης αλλά δεν τα είχε ηχογραφήσει. Παρατίθενται επίσης πίνακας κυρίων ονομάτων, κατάλογος εθνονύμων, πίνακας γεωγραφικών θέσεων, ευρετήριο λεξιλογίου, θεματική ταξινόμηση αλλά και αλφαβητικός κατάλογος των τραγουδιών. Το βιβλίο συνοδεύεται από ένα dvd που περιλαμβάνει το ψηφιακό υλικό του Πέτρου Θεοχαρίδη από τα πομακοχώρια της Ξάνθης. Το υλικό είναι χωρισμένο σε έξι φακέλους, που αντιστοιχούν σε έξι δίσκους (cds), έτσι ώστε να μπορούν να εγγραφούν σε cds από τους αναγνώστες που το επιθυμούν.

Φωτ. Αρχείο Πέτρου Θεοχαρίδη

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες έγιναν αρκετές μουσικές εκδόσεις cds στην Ξάνθη που κατέγραψαν σημαντικούς παραδοσιακούς Πομάκους μουσικούς, όπως ο Μουσταφά Αχμετσίκ, ο Αλή Ρόγγο, ο Φεράτ Αλή Αφέντη, ο Χασάν Μπογιάρ, ο Μεμέτ Κιντς, ο Χαλήλ Σοφτά, η Εμινέ Μπουρουτζή. Χάρη στο ΠΑΚΕΘΡΑ, το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης και τον εκδοτικό οίκο Σπανίδη έγιναν γνωστά στο ευρύτερο κοινό τα όμορφα τραγούδια της οροσειράς της Ροδόπης. Επίσης διοργανώθηκαν πολλές συναυλίες παραδοσιακής μουσικής στις οποίες συμμετείχαν Πομάκοι λαϊκοί τραγουδιστές και οργανοπαίκτες. Με την παρούσα έκδοση του ηχητικού αρχείου του Πέτρου Θεοχαρίδη προσφέρεται στους λαογράφους, τους γλωσσολόγους και τους μουσικολόγους ένα πολύτιμο υλικό που είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει αφορμή για νεώτερες έρευνες.

Το έργο του Πέτρου Θεοχαρίδη αποτελεί σταθμό  στην καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς των Πομάκων.  Ο Πέτρος Θεοχαρίδης γεννήθηκε στο χωριό Άθυρα Γιαννιτσών το 1934. Εργαζόμενος ως δάσκαλος στο Μουσουλμανικό Ιεροσπουδαστήριο Εχίνου από το 1964 έως το 1971 έκανε σπάνιες γλωσσικές, λαογραφικές και ιστορικές καταγραφές στα πομακοχώρια της Ξάνθης. Για το έργο του αυτό βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Ο Πέτρος Θεοχαρίδης  έχει γράψει τα ακόλουθα βιβλία:

·         Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης (1995),
·         Πομακο-Ελληνικό Λεξικό (1996),
·         Ελληνο-Πομακικό λεξικό (1996),
·         Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας (1996),
·         Οι Πομάκοι ως μέρος του μειονοτικού προβλήματος της Θράκης (1999),
·         Άθυρα και Αθυριώτες. Δράματα και θάματα στον 20ο αιώνα (2002),
·  Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του 1968. Εντυπώσεις από εκδρομή σπουδαστών του Μουσουλμανικού Ιεροσπουδαστηρίου Εχίνου Ξάνθης (2011). 

Οι ηχητικές καταγραφές του Π. Θεοχαρίδη στα πομακοχώρια της Ξάνθης έγιναν το 1968 και συμπεριλαμβάνονταν σε τέσσερις μαγνητοταινίες, οι οποίες φυλάσσονταν ευλαβικά στο σπίτι του. Ευτυχώς οι ταινίες δεν είχαν απομαγνητιστεί αλλά διατηρούνταν σε άριστη κατάσταση.  Το 2002 ο Π. Θεοχαρίδης μου έδωσε αντίγραφο των ηχογραφήσεων αυτών σε κασέτες. Πολλά χρόνια αργότερα μού έδειξε έγγραφα από το προσωπικό του αρχείο καθώς και τις τέσσερις μπομπίνες που περιείχαν τις ηχογραφήσεις του στα πομακοχώρια. Του ζήτησα τότε να μου επιτρέψει να ψηφιοποιήσω το ηχητικό υλικό του και εκείνος πολύ ευγενικά μου το επέτρεψε. Έδωσα τις 4 μαγνητοταινίες (μπομπίνες) σε στούντιο στη Θεσσαλονίκη και σε λίγο καιρό το μαγνητοφωνημένο υλικό είχε ψηφιοποιηθεί. Κάθε μαγνητοταινία είχε δύο πλευρές ηχογράφησης. Έπρεπε να γίνει  η κατάτμηση των ηχητικών κομματιών και η ηχητική τους επεξεργασία, κάτι που έγινε το 2016. Ακολούθησε η αντιπαραβολή των τραγουδιών με αυτά που συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο του Π. Θεοχαρίδη. Στο βιβλίο που συνοδεύει το ηχητικό αρχείο συμπεριλαμβάνονται το κείμενο των ηχογραφήσεων στην πομακική με παράλληλη μετάφραση στην ελληνική.

Φωτ. Αρχείο Πέτρου Θεοχαρίδη

Για την ταξινόμηση των τραγουδιών ο Π. Θεοχαρίδης είχε δημιουργήσει πίνακα, δίνοντας σε κάθε τραγούδι έναν αύξοντα αριθμό, μαζί με έναν επιπλέον που παρέπεμπε στη δακτυλογραφημένη συλλογή, η οποία είχε προηγηθεί. Στο χειρόγραφο πίνακα ανέφερε το όνομα του τραγουδιού, τον αριθμό στη συλλογή, τον αριθμό στην κασέτα, το όργανο, τον τραγουδιστή και το περιεχόμενο του κάθε τραγουδιού.  Η τελευταία στήλη του πίνακα αυτού έχει τον τίτλο «Περιεχόμενο».  Εκεί ταξινομούνται θεματικά τα τραγούδια ανάλογα με το περιεχόμενό τους (ιστορικά, χορευτικά, παραλογές, σκωπτικά κλπ).

Τα τεχνικά προβλήματα των μαγνητοταινιών του αρχείου δε στερούν τη συλλογή από την τεράστια σημασία της, καθώς αποτυπώνει έναν μεγάλο όγκο υλικού, που επιδέχεται επιπλέον γλωσσολογική, λαογραφική και εθνομουσικολογική ανάλυση. Αυτή ακριβώς είναι η αξία της έκδοσης του συγκεκριμένου υλικού, καθώς το καθιστά προσιτό στους ερευνητές τριών επιστημονικών κλάδων (Γλωσσολογία, Λαογραφία, Εθνομουσικολογία).

Το dvd που συνοδεύει το νέο βιβλίο συμπεριλαμβάνει 117 παραδοσιακά πομάκικα τραγούδια από 10 διαφορετικά πομακοχώρια της ορεινής Ξάνθης, τα οποία ερμηνεύονται από 14 Πομάκους τραγουδιστές.  Ο συνολικός χρόνος των πομάκικων τραγουδιών είναι 5 ώρες και 26 λεπτά.  Οι 10 θρησκευτικοί ύμνοι έχουν ηχογραφηθεί από μαθητές και καθηγητές του Ιεροσπουδαστηρίου του Εχίνου. Ο συνολικός χρόνος των θρησκευτικών ύμνων είναι 61’53’’. Ο συνολικός χρόνος των 6  δίσκων είναι 6 ώρες, 14 λεπτά και 39 δευτερόλεπτα.

Οι περισσότερες ηχογραφήσεις έγιναν στον Εχίνο από μαθητές του, στο σπίτι όπου κατοικούσε τότε ο Πέτρος Θεοχαρίδης. Στη συλλογή, όμως, υπάρχουν και ερμηνευτές που δεν ήταν μαθητές του, όπως ο Χουσεΐν Μεχμεταλή, που ήταν τότε βοσκός στη Μάνταινα, και ο Ραήφ Μουλά Χασάν από το χωριό Ωραίον.  Κατά την ηχογράφηση των τραγουδιών ο Ραήφ ήταν περίπου 50 ετών. Ο Ραήφ (ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 2006) έπαιζε μπουζούκι και ακορντεόν.

Φωτ. Αρχείο Πέτρου Θεοχαρίδη

Είναι βέβαιο ότι η προφορική παράδοση στα πομακοχώρια της Θράκης την εποχή που ηχογραφήθηκαν τα τραγούδια ήταν πολύ πιο ζωντανή από ότι σήμερα. Η συλλογική μνήμη λειτουργούσε ως συνεκτικός κρίκος ανάμεσα στους ανθρώπους και η αφηγηματική λειτουργία των τραγουδιών είχε τεράστια σημασία, καθώς απουσίαζαν τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας. Οι Πομάκοι μουσικοί λειτουργούσαν ως αφηγητές, όχι μόνο γιατί αφηγούνταν συγκεκριμένες ιστορίες μέσα από τα τραγούδια τους, αλλά και επειδή μετέφεραν ένα σύνολο γλωσσικών και μουσικών μηνυμάτων  κατά τη διάρκεια της ερμηνείας των τραγουδιών τους. Αναπαράγοντας τα τραγούδια που έμαθαν από τους προγόνους τους  διατηρούσαν τη συλλογική μνήμη των προηγούμενων γενεών.  Για να πραγματοποιήσουν τη μουσική τους αφήγηση χρησιμοποιούσαν μία σειρά από μνημονικές τεχνικές.  Καθώς τα παραδοσιακά τραγούδια των Πομάκων αποτελούσαν τμήμα μίας μακρόχρονης διαδικασίας προφορικής μετάδοσης, οι ερμηνευτές μάθαιναν να χρησιμοποιούν τεχνικές και γλωσσικά ή ρυθμικά μοτίβα  που διευκόλυναν την αναμετάδοση των τραγουδιών και ενίσχυαν τη μουσική εμπειρία.

            Η έκδοση του ηχητικού αρχείου του Πέτρου Θεοχαρίδη από τα πομακοχώρια της Ξάνθης αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενιές των Πομάκων αλλά και σημαντική συμβολή στη μελέτη της μουσικής κληρονομιάς της Θράκης.