H πρώτη αναφορά στους Πομάκους το 1839
Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να μελετήσουμε τις αναφορές των διαφόρων Ευρωπαίων συγγραφέων του 19ου αιώνα για τους σλαβόφωνους μουσουλμάνους της Ροδόπης.
Ο Γάλλος Paul Luca διασχίζοντας την Κεντρική Ροδόπη το 1706 (Frenski potenitsi za Balkanite. T. 1 C., 1980) διανυκτέρευσε για ένα βράδι στο Πασμακλή (Σμόλιαν). Εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι οι μουσουλμάνοι στο Πασμακλή, δεν ήξεραν τη γλώσσα τους αλλά μιλούσαν μια παρεφθαρμένη μορφή βουλγαρικής.
Ο όρος «Πομάκοι», που καταγράφεται για πρώτη φορά από το γάλλο περιηγητή Ami Boue σε περιοδεία του στα Βαλκάνια το 1839, αρχίζει να χρησιμοποιείται ευρύτερα στις Οθωμανικές πηγές μετά το Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1877-78 (Π.Γεωργαντζής (1993) «Η σημασία των ονομασιών: Αχριάνες και Πομάκοι», Α’ Παγκόσμιο Συνέδριο Αποδήμων Θρακών, Ξάνθη 285-297). Πριν από τον όρο αυτό διαδεδομένος ήταν ο όρος υποτιμητικός Αχριγιάν αναφορικά με τους εξισλαμισμένους κατοίκους της Ροδόπης.
O Ami Boue (A.Boue (1840) La Turquie d’ Europe. Paris, I, 24) αναφέρεται σε Πομάκους στην περιοχή Λόβτσα (Το σημερινό Λόβετς που βρίσκεται στα βόρεια της Φιλιππούπολης,ανατολικά της Σόφιας και νότια του Πλέβεν): «Ανάμεσα σ’ αυτούς τους Μουσουλμάνους, υπάρχουν πολλοί που η εξωτερική τους εμφάνιση δείχνει τη σλαβική καταγωγή τους. Ακόμα η περιοχή της Λόβτσας φέρνει για το λόγο αυτό το όνομα Pomak-Naia (Pomak-Nahiye, πομακική επαρχία).
Το 1861 ο Γάλλος τοπογράφος και χαρτογράφος G.Lejan, κάνει αναφορά στο ανατολικό τμήμα της Βουλγαρίας και στο θέμα του εξισλαμισμού πληθυσμών της Αλβανίας, της Βοσνίας Ερζεγοβίνης και της Βουλγαρίας. Για τους εξισλαμισθέντες της Βουλγαρίας γράφει πως οι Πομάκοι «υιοθέτησαν το Ισλάμ αλλά δεν είναι ακόμα εντελώς αφοσιωμένοι σε αυτήν την πίστη» (Lejan, G. (1861) Ethnographie de la Turque d’ Europe. Gotha, 33).
