Οι πρώτες ιστορικές αναφορές για τους Πομάκους

Χορευτικό συγκρότημα στην πόλη Σατόφτσα της Βουλγαρίας

(φωτογραφία Ν.Θ. Κόκκας)

Οι πρώτες αναφορές για τους Πομάκους

Νικόλαος Θ. Κόκκας

[απόσπασμα από το βιβλίο:

«Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων»

 Εκδόσεις Σπανίδη, Ξάνθη 2006, σελίδες 232-247]

Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να μελετήσουμε τις αναφορές των διαφόρων Ευρωπαίων συγγραφέων του 19^ου αιώνα για τους σλαβόφωνους μουσουλμάνους της Ροδόπης. Ο Γάλλος  Paul Luca  διασχίζοντας την Κεντρική Ροδόπη το 1706 (25) διανυκτέρευσε για ένα βράδι στο Πασμακλή (Σμόλιαν). Εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι οι μουσουλμάνοι στο Πασμακλή,  δεν ήξεραν τη γλώσσα τους αλλά μιλούσαν μια παρεφθαρμένη μορφή βουλγαρικής.  Το καλοκαίρι του 1854 ο Βούλγαρος ιστορικός και ποιητής Γκιόργκι Ράκοφσκι ολοκληρώνει το ποιητικό έργο του «Ταξιδευτής του δάσους» (Górski Pîtnik), το οποίο τυπώνεται τρία χρόνια αργότερα στο Νόβι Σαντ.  Ο Ράκοφσκι αναφέρεται στους Πομάκους γράφοντας: «Στη Βουλγαρία υπάρχει ένας λαός που ονομάζονται Ο Ράκοφσκι ήταν ο πρώτος που ερμήνευσε  τη λέξη Πομάκος από το ρήμα «pomágam” , θεωρώντας τη λέξη «Pomák” ισοδύναμη της λέξης «pomagách”  (βοηθός), πιστεύοντας ότι οι Βούλγαροι στρατιώτες που βοήθησαν τους Οθωμανούς Τούρκους στις επιδρομές τους  ονομάστηκαν «βοηθοί». Εξετάζοντας την ετυμολογία της λέξης Πομάκος και πριν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η λέξη προέρχεται από το ρήμα «pomágam» (βοηθώ) καταγράφει ένα παλιό δημοτικό τραγούδι το οποίο  παραθέτουμε (26):

Hódil Yunák, hódil Pomák

Na pústa vóyiska Tátarska,

Ránili go, stréliali go

Trísta drébni púshki,

Tri stréli Tatárski.

Pádna yunák, pádna Pomák,

U dïlbóko dóle,

Pod dïrvó zeléno.

Yunák píshi, yunák píshi

Pod dïrvó zeléno.

Na dïrvó mu, na dïrvó mu

Píle sokólovo.

Otgovária, otgovária

Píle sokólovo:

- Úmri yunák, úmri Pomák

da ti póyam, da ti póyam,

Tvóe bélo méso,

Da ti píya, da ti píya

Tvóe chérno kîrve.

Otgovárya yunák yapália,

Yunák jirália:

- Hóyi ta tébe, hóyi ta tébe

Píle sokólovo

Ne mya stúvayi

Da ti razbîrzha trísta ráni.

Ráni tri stréli Tátarski !

Otgovárya, otgovárya

Píle sokólovo :

- Mîlchi yunák, mîlchi Pomák

Shte ti póyam tvóyo bélo méso

Shte ti píye tvóyo chérno kîrve.

Razsardí se yunák yapália,

Yunák jirália.

Póvletse se, póvletse se

Po lûti si ráni,

Úlovi si, úlovi si

Svóya dîlga púshka,

Chi udarí, chi udarí

Píle sokólovo.

Pádna píle, pádna píle

U vaf dïlbóko dóle.

Píle píshi, píle píshi

Ot dïlbóko dóle.

Tsi sya tsúva, tsi sya tsúva

Do sínio mi nébo.

Otgovárya yunák yapália:

- Lézhi, píle, lézhi, píle,

Dváma da lézhime!

Píshi, píle, píshi, píle,

Dváma da píshime!

Umrí, píle, umrí, píle,

Dváma da umréme!

Dotyágna mu, dotyágna mu

Vaf dóle da si lézhi

Sas píle sokólovo.

Provikna sya, províkna sya

Yunák yapália :

- Héy ta tébe, séstro Samodívo

de si, séstro, dódi, pómogni mi !

Zachúda go, zachúda go

Séstra Samodíva

Tsi utishlá u dïlbóko dóle,

Izvádila, izvádila yunák, yapália,

Yunák jirália.

Izderí mu, izderí mu

Trísta drébni ráni

Tri strelí Tatárski.

Podáde mu dîlga púshka,

Provódi go, provódi go

Na Tátarska vóyiska,

Vóyiska da otîrve

Tsária da dovéde.

Πήγε το παλικάρι, πήγε ο Πομάκος

Σε πόλεμο σκληρό των Τατάρων.

Τον πλήγωσαν, τον τραυμάτισαν

Με τριακόσιες τουφεκιές

Με τρία Τατάρικα βέλη.

Πέφτει το παλικάρι, πέφτει ο Πομάκος

Σε βαθύ φαράγγι

Κάτω από ένα πράσινο δένδρο.

Το παλικάρι κλαίει, το παλικάρι κλαίει

Κάτω από ένα δένδρο.

Πάνω στο δένδρο, πάνω στο δένδρο

Είναι ένα πουλί γεράκι.

Και του μίλησε, του μίλησε

Το πουλί το γεράκι:

- Πέθανε παλικάρι, πέθανε Πομάκε

Να σου φάω, να σου φάω

Τη λευκή σου σάρκα

Να σου πιω, να σου πιω

Το μαύρο σου το αίμα.

Απάντησε το πληγωμένο παλικάρι

Το παλικάρι με το μεγάλο τραύμα:

-Έι εσύ, έι εσύ

Πουλί γεράκι,

Μη με κάνεις

Να ανοίξω τριακόσιες πληγές

Πληγές, τρία Τατάρικα βέλη!

Απάντησε, απάντησε

Το πουλί το γεράκι:

- Σώπα παλικάρι, σώπα Πομάκε,

Θα σου φάω τη λευκή σάρκα

Θα σου πιω  το μαύρο σου αίμα.

Το παλικάρι θύμωσε

Το πληγωμένο παλικάρι

Σύρθηκε, σύρθηκε

Με τις ζεστές του πληγές

Και πήρε και πήρε

Το μακρύ του τουφέκι

Και έριξε, έριξε

Στο πουλί το γεράκι.

Το πουλί πέφτει, το πουλί πέφτει

Στο βαθύ φαράγγι.

Το πουλί κλαίει, το πουλί κλαίει

Στο βαθύ φαράγγι.

Το ακούνε, το ακούνε

Πάνω στο γαλάζιο ουρανό.

Κι απάντησε το πληγωμένο παλικάρι:

- Ξάπλωσε, πουλί, ξάπλωσε,

Κι οι δυο μας να ξαπλώσουμε!

Κλάψε, πουλί, κλάψε, πουλί,

Κι οι δυο μας να κλάψουμε.

Πέθανε, πουλί, πέθανε, πουλί,

Κι οι δυο μας να πεθάνουμε.

Έμεινε για πολύ, έμεινε για πολύ

Μες στο φαράγγι ξαπλωμένος

Με το γεράκι το πουλί

Και φώναξε και φώναξε

Το πληγωμένο παλικάρι:

- Έι εσύ, έι εσύ, αδελφή Νεράιδα,

Έλα αδελφή μου, βοήθησέ με !

Τον άκουσε, τον άκουσε

Η αδελφή Νεράιδα

Κι έτρεξε στο βαθύ φαράγγι

Πήρε το πληγωμένο παλικάρι

Το παλικάρι με τα πολλά τραύματα

Του θεράπευσε, του θεράπευσε

Τριακόσιες πληγές

Τρία Ταταρικά βέλη

Του έδωσε ένα μακρύ τουφέκι

Και τον έστειλε, τον έστειλε

Στον Ταταρικό στρατό

Στρατιώτες να σώσει

Το βασιλιά να φέρει.

Ο Πομάκος ήρωας του τραγουδιού, σύμφωνα με το Ράκοφσκι,  πολέμησε στο πλευρό του Βαγιαζήτ Ιλνταρούμ ενάντια στους Τατάρους το 1402.

   Το 1861 ο Γάλλος τοπογράφος και χαρτογράφος G.Lejan,  κάνει αναφορά  στο ανατολικό τμήμα της Βουλγαρίας και στο θέμα του εξισλαμισμού πληθυσμών της Αλβανίας, της Βοσνίας Ερζεγοβίνης και της Βουλγαρίας. Για τους εξισλαμισθέντες της Βουλγαρίας γράφει πως οι Πομάκοι «υιοθέτησαν το Ισλάμ αλλά δεν είναι ακόμα εντελώς αφοσιωμένοι σε αυτήν την πίστη» (27). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το περιηγητικό κείμενο του Νikolaidy το 1859 που αναφέρεται στους κατοίκους της ορεινής Ροδόπης. Ο Νikolaidy  μιλάει για περίπου 20.000 οικογένειες που ζουν αντάρτικα, με δυναμικό τρόπο, ακόμα και ληστεύοντας. Είναι μουσουλμάνοι αιρετικοί, έχουν ιμάμη, είναι κτηνοτρόφοι ή γεωργοί μικρών καλλιεργειών. Αναφέρεται ότι αρκετά χωριά ήταν χριστιανικά πριν μόλις 70 χρόνια [δηλαδή το 1790]. Ζουν μακριά από τις πεδιάδες και τις πόλεις, διατηρούν παγανιστικά έθιμα, η ιατρική είναι στα χέρια του ιμάμη και των μαγισσών. Οι Τούρκοι τους αποκαλούν Akrians (28).  Το 1879 αναφορά στους σλαβόφωνους μωαμεθανούς κάνει ο Μιντχάτ Πασά (1822-1884), κυβερνήτης του βιλαετίου του Δούναβη και αργότερα μεγάλος βεζίρης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.  Σε άρθρο του με τίτλο «Η Τουρκία, το παρελθόν της, το παρόν της και το μέλλον της» που δημοσιεύεται στη γαλλική επιθεώρηση La revue scientifique (29) γράφει:

«Θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Μωαμεθανοί ανάμεσα στους Βουλγάρους. Σε αυτό τον αριθμό δεν περιλαμβάνονται Τάρταροι ούτε Κιρκάσιοι. Αυτοί οι Μωαμεθανοί δεν έχουν έλθει από την Ασία, όπως συνήθως πιστεύεται.  Είναι απόγονοι αυτών των ίδιων Βουλγάρων οι οποίοι προσηλυτίστηκαν στη θρησκεία του Ισλάμ κατά την εποχή της κατάκτησης και τα χρόνια που ακολούθησαν. Αυτοί είναι παιδιά της ίδιας χώρας, της ίδιας φυλής, έχοντας την ίδια καταγωγή. Και ανάμεσα σε αυτούς υπάρχει ένα τμήμα που δε μιλούν άλλη γλώσσα εκτός από βουλγαρικά».

    Εξετάζοντας τις αναφορές στους Πομάκους από τα τέλη του 19^ου αιώνα θα πρέπει να αναφερθούμε στην περίπτωση του Στέφαν Βέρκοβιτς, του ανθρώπου που παρουσιάστηκε ότι έκανε τη μεγάλη ανακάλυψη παλιών σλαβικών τραγουδιών στην περιοχή της Ροδόπης. Ο Βέρκοβιτς, ένας Σέρβος από τη Βοσνία, εκδίδει μια συλλογή  μυθικών δημοτικών τραγουδιών με την ονομασία Veda Slovena (30). Η συλλογή παρουσιάστηκε σαν η απόδειξη της ύπαρξης ενός αρχαίου σλαβικού έπους, της «Ιλιάδας» των Σλάβων. Ο Βέρκοβιτς για ένα διάστημα είχε εργαστεί και ως μυστικός πράκτορας για την κυβέρνηση της Σερβίας, με την ακόλουθη εντολή από τον τότε υπουργό της Σερβίας Ηλία Γκαρασάνιν: «Όταν έρχεται κάποια αποστολή από την Ευρώπη να ρωτήσει τους χριστιανούς της Μακεδονίας τι είναι, αυτοί να λένε πως είναι Σλάβοι και όχι Έλληνες» (31). Στόχος του σερβικού σχεδίου ήταν να προασπίσει τα συμφέροντα των Σλάβων του νότου από τις επιδιώξεις των Ρώσων, των Αυστριακών αλλά και από τη «μεγάλη ιδέα» των Ελλήνων. Ο Βέρκοβιτς μετά από τις εθνογραφικές αποστολές του στην περιοχή της Μακεδονίας υποστηρίζει πως οι χριστιανοί της Μακεδονίας δεν έχουν ελληνική καταγωγή, αλλά είναι αληθινοί Σλάβοι, Βούλγαροι. Το 1860 ο Βέρκοβιτς εκδίδει το βιβλίο «Δημοτικά Τραγούδια των Βούλγαρων Μακεδόνων» (32).  Στα τραγούδια της Ροδόπης ισχυρίζεται ότι ανακαλύπτει προ-χριστιανικά στοιχεία και μύθους σχετικούς με τον Ορφέα, το Μέγα Αλέξανδρο κλπ.  Σε άλλο βιβλίο του (33) ο Βέρκοβιτς, αναφορικά με τους Πομάκους της περιοχής Νευροκοπίου γράφει:  «σε όλα τα πομακικά χωριά της περιοχής Νευροκοπίου ο βουλγαρικός πληθυσμός έχει εξισλαμιστεί και η κυρίαρχη γλώσσα είναι η βουλγαρική. Υπάρχει μόνο ένα χωριό – η Λιάλοβα, όπου οι Πομάκοι μιλούν ελληνικά». Η αυθεντικότητα των τραγουδιών της συλλογής του Βέρκοβιτς τέθηκε υπό αμφισβήτηση από πολλούς κατοπινούς ερευνητές. Ένας από τους πρώτους που αμφισβήτησαν, ήδη από το 1874, τις προθέσεις και την αυθεντικότητα των κειμένων του Βέρκοβιτς ήταν ο Έλληνας λόγιος από τη Στενήμαχο Βλάσιος Σκορδέλης (34):

«‘Εσχάτως Βέρκοβιτς τις ανεκοίνου εις τον κόσμον, ότι εποιήσατο συλλογήν απεράντων ασμάτων παρά τοις Πομάκοις εν Ροδόπη, ασμάτων θαυμασίων και αξίων της περιεργείας παντός του φιλολογικού κόσμου! Εν αυτοίς ο νέος ούτος Σλάβος Κολόμβος ανακαλύπτει παραδόσεις Ορφικάς και Αρίας ιδέας κοσμειονικάς, απαντώσας εις τα πολύκροτα συγγράματα των Ινδών, και πάντα ταύτα εν άσμασιν ίσοις ενίοτε όλη Ιλιάδι και Οδυσσεία, εν γλώσση βουλγαρική αδομένοις υπό των Πομάκων ορεινών ημιβαρβάρων! (ορ. εν Revue des deux mondes tom. 95. 1 Οκτωβρ. 1871.  Souvenirs de la Roumélie).  Το στρατήγημα ήτο καλώς ευρεμένον. Η Ροδόπη είναι χώρα μυστηριώδης, και συνάμα κείται μεταξύ Θράκης και Μακεδονίας δύο χωρών λίαν περιζητήτων τοις Σλαβισταίς. Τα άσματα τούτα των νέων Πομακίδων Μουσών δεν υπεβλήθησαν εισέτι εις την εξέλεγξιν της κριτικής, ούπω δημοσιευθέντα. Τεμάχια όμως τινά γνωστοποιηθέντα δεν επήνεγκον το προσδοκώμενον αποτέλεσμα, ουδέ παρέσχον συμπεράσματα λίαν ευνοϊκά διά τους συλλέκτας ή κατασκευαστάς των ασμάτων. Προς το παρόν, απέναντι των πομπωδών τούτων πομακικών ασμάτων, των μαρτυρούντων δήθεν αδιαφιλονεικήτως ότι ο αρχέγονος της Ροδόπης λαός είναι σλαβικός και αυτός σώζεται μέχρι τούδε, διασώζων διαμέσον μακρών αιώνων τας πρώτας παραδόσεις του, περιορίζομαι να παραθέσω μικρόν λεξιλόγιον, συλλεγέν εν ολίγαις ημέραις εκ των στομάτων των αυτών τούτων πομάκων κατά την περιφέρειαν της Τσέπαινας (35) επί της Ροδόπης εις απόστασιν 20 σχεδόν ωρών από της Φιλιππουπόλεως προς δυσμάς εν μέσω υψηλών και αγρίων ορέων. Τι ζητούσιν αι Ελληνικαί αύται λέξεις μεταξύ των αποκέντρων ημιαγρίων εκείνων ορεινών; ...»

Ο Σκορδέλης συνεχίζει στο άρθρο του με αναφορές στο χώρο της Ροδόπης και τους λαούς που την κατοικούν:

«Σήμερον έχουσιν οι λαοί διαφόρους ονομασίας κατά τόπους. Καλούνται Ρούπτσοι, Αχριάνιδες, Πόμακοι, Τσιτάκαι, Δαγλήδες. Η λέξις Ρούπτσος είναι προφανώς παραφθορά του Ροδοπαίος, ως και Ρούπτσιος καλείται η εκεί Ροδόπη. Αχριάνιδες είναι πάντως οι Αγριάναι των αρχαίων. Ως προς τους Τσιτάκας, εν τω Προκοπίω απαντάται η λέξις Σκίτακες, φρούριον επί της Ροδόπης. Δαγλήδες τουρκιστί σημαίνει τους ορεινούς. Ο δε Ξενοφών αναφέρει, ότι λαός τις της Ροδόπης εκαλούντο ορεινοί».

   Σχετικά με τις διαδικασίες εξισλαμισμού των πληθυσμών της Ροδόπης οι αναφορές τόσο των περιηγητών όσο και άλλων συγγραφέων αυξάνονται το 19^ο αιώνα. Η ιδέα πως ένα σημαντικό τμήμα των Βογομίλων και των Παυλικιανών στην περιοχή της Βουλγαρίας ασπάστηκαν το Ισλάμ μετά την εισβολή των Οθωμανών βρίσκει πολλούς υποστηρικτές στη βουλγαρική ιστοριογραφία. Ο Gilferding μας πληροφορεί (36) από το 1868 για τον εξισλαμισμό Βούλγαρων Βογομίλων από την περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Σημειώνει πως οι Βογόμιλοι εξαφανίστηκαν ξαφνικά και στη θέση τους εμφανίστηκε το Ισλάμ σαν η θρησκεία των ανώτερων τάξεων και τμήματος των απλών ανθρώπων. Προσθέτει πως και στη Βουλγαρία υπήρχαν πολλοί Βογόμιλοι (37).

     Πληροφορίες για τους Πομάκους βρίσκουμε και στο έργο του εθνογράφου και πρωτεργάτη της Βουλγαρικής επανάστασης του 1869 Λιούμπεν Καραβέλωβ (1834-1879). Το 1867 ο  Καραβέλωβ  γράφει, υπό την επίδραση της Ρωσικής ιδέας της περιόδου ότι μόνο η ορθόδοξη θρησκεία μπορεί να είναι συμβατή με τη διαμόρφωση ενός βουλγαρικού έθνους (38): «Ο Καθολικός Βούλγαρος δεν είναι πλέον Βούλγαρος αλλά Παυλικιανός. Ο Μωαμεθανός Βούλγαρος δεν είναι πλέον Βούλγαρος αλλά Πομάκος. Ο προτεστάντης Βούλγαρος δεν είναι πλέον Βούλγαρος αλλά... ένα πρόβατο που απομακρύνθηκε από το κοπάδι». Σε άλλο κείμενό του ο Καραβέλωβ γράφει πως «οι Πομάκοι ακόμα παραμένουν μισοί-χριστιανοί γιατί δε γνωρίζουν τουρκικά και άρα το Κοράνι παραμένει γι αυτούς νεκρά γράμματα (39)». Παρακάτω προσθέτει (40):

   «Πολλά γεγονότα αποδεικνύουν το γεγονός ότι οι Πομάκοι υιοθέτησαν τη Μωαμεθανική θρησκεία όχι πολύ καιρό πριν. Για παράδειγμα, έχουν διατηρήσει πολλές χριστιανικές παραδόσεις και τελετουργίες. Ακόμα διατηρούν πολλά χριστιανικά παρατσούκλια και ονομασίες. Τιμούν πολλούς χριστιανούς αγίους και προσεύχονται σ’ αυτούς για υγεία και σωτηρία. Ανάμεσα στους Πομάκους μπορείς να συναντήσεις ονόματα όπως Πάντσοογλου, Νεντιάλκοογλού (ο γιος του Πάντσο, ο γιος του Νεντιάλκο), Βούταν, Βούρταν και ούτω καθ΄εξής. Στην περιοχή Lovech  υπάρχει ένα χωριό  Lukovit στο οποίο οι γριές γυναίκες πηγαίνουν στα νεκροταφεία και ανάβουν κεριά για τους νεκρούς, όπως κάνουν και οι χριστιανοί. Εάν μια μητέρα χάσει το γιο της ή την κόρη της ή εάν μια γυναίκα χάσει τον άντρα της πηγαίνουν σε Βουλγαρικές εκκλησίες και λένε: «Υπάρχει ένας νεκρός στο σπίτι μας... Δώστε μας κεριά για είκοσι λέβα για να τα ανάβουμε στους τάφους τους την ημέρα των Αγίων Πάντων». Επιπλέον οι Πομάκοι τηρούν ορισμένες χριστιανικές και σλαβικές (παγανιστικές) γιορτές όπως, για παράδειγμα, του Αγ. Γεωργίου, του Αγ. Δημητρίου, του Αγ. Νικολάου, του Αγ. Βλάση, τις ημέρες του σκύλου, τις μέρες του λύκου, τις μέρες του ποντικού κλπ.  Με δυο λόγια, οι γιορτές για το Τούρκικο Ραμαζάνι και το Μπαϊράμι, μερικές χριστιανικές ημέρες νηστείας και γιορτές έχουν για τους Πομάκους ίση σπουδαιότητα».

Ο Καραβέλωβ θυμάται από την παιδική του ηλικία που είχαν στο σπίτι του δύο Πομάκους (με τα ονόματα Ισμαήλ Ντούρκο και Σούλιο Σιράκ) για υπηρέτες, οι οποίοι νήστευαν τη Σαρακοστή. Μια μέρα ο πατέρας του ρώτησε τον ένα από αυτούς:

«-Ντούρκο, θέλω να ξέρω τι πιστεύεις. Είσαι Τούρκος ή Βούλγαρος;»

«Ούτε κι εγώ δεν ξέρω. Μας φωνάζουν Pomatsi και  Poturnatsi [εκτουρκισμένους] και οι πατεράδες μας ήτανε γκιαούρηδες, - απάντησε ο Ντούρκο χαμογελώντας.»

  Ο Καραβέλωβ  αναφέρει πως οι Πομάκοι τρέφουν ιδιαίτερο μίσος προς τους Τούρκους. Σαν απόδειξη παραθέτει ένα τραγούδι το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθερία» (Svoboda) στο Βουκουρέστι το 1869 και το οποίο περιγράφει τη σύγκρουση ενός ήρωα του γιου του Πάντσο (Πάντσο-ογλου) με τον τουρκικό στρατό:

Kníga píshe yunák Páncho olú

Ta ya práshta brátu, pobrátimu

Bayiraktár Nánu Bulgárinu:

- Mnógo zdráve, Náno, Bulgárine,

Ya sabéri Búlgarski yunátsi,

Barzhi mómtsi do déset hiliáda,

Pa da dóyidesh vov Lóvecha gráda

Da pomónesh brátu Pánco olú

Che si íde na men sadrazáma –

Vódi Túrtsi, vódi enítsere

Po nízame i tabór Chitátsi

Íshka ménesadrázam da hváne

Da me véze, káto váklo yágne,

Da me vódi vov Lóvena gráda

Po Lóveshki úlitsi shiróki

Da ma bési na súhata  várba

Káto kúche ot kúchka rodéno.

Kníga cheté Náno Bulgárina

Kníga cheté, drébni sólzi róni.

Pa sabíra se otvór yunáchi,

Kóito sa pod búka poraslé

Sabrál Náno gízdavi yunáchi

Posabrál gi do déset hiliáda

Pa prízad da pomógnu brátu!

Sréshnale  sa Túrtsi s Pomáshite

S Pomáshite óshte s Bulgárete:

Túrtsi rézhat  a Pomátsi kólat...

Zachérvile nívi i liváde

Kárvi tékat – Vóda ot planiná,

A léshove -  kat snópe na níva!

Províkna se yunák Pánco olú:

- Chúyi ti méne, tsárski sadrazámu

As sam Pomák, yunáshko koliáno –

Ne sam rodén ot bâla Turkínia,

Ne sam povét v kadifé, v koprína

Ne sam hranén ni mázno, ni sládko

Men rodí mláda Pomakínia,

Póvila me vov búkova  shúmka

Rástila ma pod búka zeléna

Hránila ma s kukurúzno bráshno

Úchila ma s Túrchin da ne píya

Ni Turkínia líbe da ne líba-

Náuchi ma Túrchite da bíya...

Sas sáblia i ótseche gláva

Túrtska gláva, gláva sadrazamska.

Ο γιος του Πάντσο γράφει ένα χαρτί

Και το στέλνει στον αδελφό του, τον αδελφό του.

Το σημαιοφόρο το Νάνο, το Βούλγαρο:

- Καλημέρα, Νάνου, Βούλγαρε,

Πήγαινε να μαζέψεις γενναίους Βουλγάρους,

Γενναίους άντρες δέκα χιλιάδες

Κι ελάτε στην πόλη του Λόβετς

Να βοηθήσετε τον αδελφό σας το γιο του Πάντσο

Γιατί ο βεζίρης έρχεται –

Οδηγώντας Τούρκους και γενίτσαρους

Στρατιώτες και μια ομάδα Τσιτάκων.

Θέλει να με πιάσει

Να με δέσει σα νέα προβατίνα

Και να με πάρει στην πόλη του Λόβετς

Στου Λόβετς τους φαρδιούς δρόμους

Να με κρεμάσει σε μια ξερή ιτιά

Σα σκυλί γεννημένο από σκύλα.

Ο Νάνο ο Βούλγαρος διαβάζει ένα χαρτί

Διαβάζει και τα μάτια του κλαίνε.

Μαζεύει μια ομάδα νέων αντρών

Που μεγαλώσαν κάτω απ’ τη βελανιδιά

Μάζεψε ο Νάνο άντρες δυνατούς

Δέκα χιλιάδες απ’ αυτούς

Και πάει να βοηθήσει τον αδελφό του!

Οι Τούρκοι συναντήθηκαν με τους Πομάκους

Τους Πομάκους και τους Βούλγαρους:

Οι Τούρκοι κόβουν, οι Πομάκοι σφάζουν...

Κόκκινα από το αίμα τα χωράφια

Το αίμα τρέχει σα νερό απ’ τα βουνά,

Και τα κορμιά σαν το στάρι στα χωράφια!

Και φώναξε του Πάντσο ο γιος:

- Άκουσέ με, βεζίρη

Είμαι Πομάκος, γιος ήρωα...

Δε γεννήθηκα από μάνα Τουρκάλα,

Δε με τύλιξαν σε βελούδο και μετάξι,

Δε με τάισαν με λίπος και γλυκά.

Γεννήθηκα από Πομάκισσα μάνα

Με τύλιξε σε φύλλα βελανιδιάς,

Με μεγάλωσε κάτω από την πράσινη βελανιδιά

Με τάισε καλαμποκίσιο αλεύρι,

Με έμαθε με Τούρκο να μην πίνω

Γυναίκα Τουρκάλα να μην αγαπώ...

Με έμαθε τους Τούρκους να πολεμώ...

Το σπαθί του ανέμισε και το κεφάλι έκοψε,

Το Τούρκικο κεφάλι ενός Βεζίρη.

Ένας άλλος σημαντικός Βούλγαρος συγγραφέας στα τέλη του 19^ου αι., ο ποιητής και πολιτικός Πέτκο Ράτσεβ Σλαβέικωβ (1827-1895), μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες για τους Πομάκους. Στο έργο του «Οι καμπανταήδες» (41) του 1885 κάνει αναφορές στον εξισλαμισμό των Πομάκων στη Ροδόπη και τη Μακεδονία. Στο ιστορικό του βιβλίο «Μια ματιά στο παρελθόν» (42) υποστηρίζει πως αριθμός των Βουλγάρων που αλλαξοπίστησαν πριν τον πόλεμο του 1877-78 ήταν περίπου 700-800.000. Συνεχίζει δίνοντας μια γεωγραφική παρουσίαση των περιοχών όπου υπήρχαν Πομάκοι:

«Στη Βουλγαρία του Δούναβη πριν τον πόλεμο υπήρχαν 40.000 άνθρωποι: Στο Rahovo, στην περιοχή Byala Slatina και πάνω στη  Skata, κατά μήκος του ποταμού Iskar  και του παραποτάμου του  Panega,  στην περιοχή  Vratza,  στο  Lovetz   και το  Pleven, ακόμα και στην περιοχή  Teteven,  στη Nikopol (2-3 οικογένειες). Αν και  σκοτώθηκαν και μετατοπίστηκαν, υπάρχουν ακόμα περίπου 10-12 χιλιάδες. Στη Θράκη, αρχίζοντας από το Dimetoka [Διδυμότειχο], στο κέντρο και γύρω από τις περιοχές της Ροδόπης, τις περιφέρειες και τους δήμους, καθώς επίσης στην Gumurtzina [Κομοτηνή], το Dospat, Nevrokop, Razlog, Drama  και Κavala, στο  Strumich (Maleshevo), Shtip και διασχίζοντας τον ποταμό Βαρδάρη, Tikvesh, Moglen (Karadzovo, Kaileri)  και από τα Skopie  μέχρι επάνω  Prizren, Tetovo, Gostivar, Debar».

Mετά τη λεπτομερή περιγραφή, ο Σλαβέικωβ προσθέτει: «Στη Βουλγαρία [Βόρεια Βουλγαρία] ονομάζονται Πομάκοι, στην περιοχή της Ροδόπης και στη νοτιοανατολική Μακεδονία Ahrieni, στη βορειοδυτική Μακεδονία έχουν το όνομα Torbeshi, Ulufi και Kurki...».  Ο Σλαβέικωβ κάνει πολύτιμες αναφορές και στους Πομάκους της περιοχής Ξάνθης. Στις «ταξιδιωτικές Σημειώσεις» του, που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Μακεδονία» (43) το 1868, γράφει:

Στη Skeche [Ξάνθη]  ........ υπάρχουν επίσης πολλοί Βούλγαροι , μετανάστες από την περιοχή Αχή-Τσελεμπή, οι οποίοι ακόμα κρατάνε τη Βουλγάρικη κουλτούρα τους αλλά δεν έχουν καθόλου βουλγαρικά σχολεία. Τα πρώτα χωριά ξεκινώντας από την Skecha  προς το βουνό κατοικούνται από Βούλγαρους της Μουσουλμανικής θρησκείας, αλλά δε γνωρίζουν τουρκικά και μιλάνε μια καθαρή βουλγαρική γλώσσα. Ανάμεσα στα χωριά αυτά υπάρχουν μόνο δύο, το Eni Koy [Σταυρούπολη] και το Gabrovo [Καλλιθέα], στα οποία οι άνθρωποι έχουν διατηρήσει τη χριστιανική τους πίστη».

Γυναίκες τραγουδούν πομάκικα πολυφωνικά τραγούδια 

στην πόλη Σατόφτσα της Βουλγαρίας

(φωτογραφία Ν.Θ. Κόκκας)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(25) Frenski potenitsi za Balkanite. T. 1 C., 1980.

(26) G.Rakovski (1857) Gorski Potnik. Novi Sad, 252-254. Παραπομπή από το Raichevsky,S. (2004) The Mohammedan Bulgarians (Pomaks). Sofia:National Museum of Bulgarian Books and Polygraphy, 18-20.

(27) Lejan, G. (1861) Ethnographie de la Turque d’ Europe. Gotha, 33.

(28) Ι.Βιγγοπούλου (2000), «Περιηγητικά κείμενα – Πηγές της ιστορίας της Θράκης», Θράκη, Ιστορικές και γεωγραφικές προσεγγίσεις, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών 161, παραπομπή στο B.Nikolaidy, (1859) Les Turcs et la Turquie Contémporaine, itinéraire et compte – rendu de voyages dans les provinces ottomanes avec cartes détailles.

(29) « La Turquie. Son passe, son présent et son avenir» La revue scientifique de la France et de l’ étranger 49 (8 Juin 1879).

(30) Verkovits, S. (1874) Veda Slovena. Bulgarski narodni pesni ot predistorichno i predhristiansko doba. Belgrad.

(31) Popkonstantinov, H. (1892) Svetlina, 2:9, 193-194.

(32) Verkovits, S., (1860) Narodnie pesne Makedonski Bulgar, Belgrad.

(33) Verkovits, S. (1889)Topografichesko-etnograficheskii ocherk Makedonii, 88.

(34) Σκορδέλης Β.Γ. (1874) «Ελληνικόν Λεξιλόγιον εκ της Ροδόπης» Βύρων, 885-6. Ο Βλάσιος Σκορδέλης (1835-1898) γεννήθηκε στο Στενήμαχο (σημερινό Ασένοβγκραντ). Σπούδασε στην Αθήνα, εργάστηκε ως δάσκαλος στο Στενήμαχο μέχρι το 1863 και ως διευθυντής του Γυμνασίου Φιλιππουπόλεως το 1875. Το 1877 αναγορεύεται διδάκτορας στη Λειψία. Το 1880 διορίζεται διευθυντής του Διδασκαλείου Τριπόλεως και κατόπιν εγκαθίσταται στην Αθήνα όπου ιδρύει Παρθεναγωγείον.

(35) Η Τσέπαινα στην οποία αναφέρεται ο Σκορδέλης είναι το χωριό Τσέπινο. Μαζί με άλλα δύο πομακικά χωριά (Κάμενιτσα, Λούτζενε) το 1948 συγκρότησαν το δήμο του Βέλινγκραντ.

(36) Gilferding, L., Stanii po dobremennam voprosam slaviansim. Sobranie sochinenii. t.2 Sankt Peterburg, 1968, 192-3

(37) Η λέξη Bogomil  σημαίνει «φίλοι του Θεού» και προέρχεται πιθανότατα από τις βουλγαρικές λέξεις  bog (θεός) και mil  (φίλος) ή από τον Μπογκομίλ, πρώτο κήρυκα της αίρεσης στην περιοχή της Φιλιππούπολης κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πέτρου στη Βουλγαρία (927-965). Η διδασκαλία του Βογομιλισμού  ήταν διαρχική (Θεός – διάβολος) και αποτελούσε σύνθεση των αιρέσεων του Παυλικιανισμού και του Μεσσαλιανισμού. Με τη μεταφορά Παυλικιανών από την ανατολή στη Θράκη κατά το 10^ο αιώνα η αίρεση ενισχύεται. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός (1081-1118) εξαπολύει σκληρούς διωγμούς κατά των Βογομίλων της Βουλγαρίας. Παρόλα αυτά η αίρεση επιβιώνει στα λαϊκά στρώματα μέχρι το 14^ο -15^ο αιώνα με ιδιαίτερη άνθηση  κατά την περίοδο του Β’ Βουλγαρικού κράτους (1186-1193). Για την άποψη ότι πριν τον εξισλαμισμό τους οι Πομάκοι ήταν μέλη κάποιας χριστιανικής αίρεσης και πιθανότατα των Βογομίλων βλ. Ε.Ζεγκίνη, (2001) Ο Μπεκτασισμός στη Δ.Θράκη,. Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, 173.

(38) Golos. M. (1867), 170.

(39) Karavelov, L.(1966) Sabrani Sachinenia.  4 C:416.

(40) Ο.π., 417.

(41) Slaveikov. P.R. (1885)“ Kabadaite” Perioditsesko spisanie. 14:169-194.

(42) Slaveikov. P.R. (1969)Edin pogled kam minaloto. Sachinenia, 3:30.

(43) Makedonia, 2-61 (6-1-1868).

Βλέπε επίσης τις αναρτήσεις:

Οι Πομάκοι της Βουλγαρικής Ροδόπης

http://pomakohoria.blogspot.gr/2012/06/blog-post_05.html

Οι όροι «Αχριάνοι» και «Πομάκοι»

http://pomakohoria.blogspot.gr/2012/06/blog-post_6145.html

Η βουλγαρική πολιτική απέναντι στους Πομάκους

http://pomakohoria.blogspot.gr/2010/05/blog-post_8208.html

Οι πρώτες ιστορικές αναφορές για τους Πομάκους

http://pomakohoria.blogspot.gr/2012/06/blog-post_8187.html