Οι Γκιριτλήδες και οι Γεμενλήδες
Η ιστορία των Πομάκων έχει επιβιώσει και στα επώνυμα ορισμένων από αυτούς. Είναι χαρακτηριστικά τα επίθετα Γεμενλή στη Σμίνθη και Γκιριτλή ή Γκιρετλή στις Σάτρες, το Τέμενος και στον Κένταυρο. Τα επώνυμα αυτά παραπέμπουν στα χρόνια που η Θράκη κατέχονταν από τους Οθωμανούς όταν οι Πομάκοι στρατολογούνταν συχνά για να πολεμήσουν στον τουρκικό στρατό. Στους Πομάκους της Ξάνθης έχουν επιβιώσει παραδόσεις για συμμετοχή των Πομάκων και σε τέτοιους πολέμους στο πλευρό των Τούρκων. Με τον τρόπο αυτό εξηγούν οι ίδιοι την προέλευση ορισμένων επιθέτων όπως Γκιρετλή και Γεμενλή από την περιοχή της Σμίνθης: Γεμενλή: αυτός που πολέμησε στην Υεμένη, Γκιρετλή: αυτός που πολέμησε στην Κρήτη (Γκιρίτ), ίσως στον ενετο-τουρκικό πόλεμο του 1645-1669, στα χρόνια της αιγυπτιοκρατίας (1830-1840, τότε που ο διοικητής της Κρήτης Μουσταφά Ναϊλή πασάς πήρε την ονομασία Γκιριτλή λόγω της μακρόχρονης παραμονής του στο νησί) ή κατά τη μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866.
Όμως οι Πομάκοι δε συμμετείχαν με χαρά στους πολέμους αυτούς. Όντας άνθρωποι φιλειρηνικοί στέναζαν από τους εξαναγκασμούς των Τούρκων. Ο βιασμός αυτός της φιλειρηνικής συνείδησης των Πομάκων αντικατοπρίζεται και στα τραγούδια τους.
Η κάθοδος των Πομάκων στη Διαλαμπή το 1725
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κάθοδος αριθμού κατοίκους της Ροδόπης κατά το 18ο αιώνα από την περιοχή Αχή Τσελεμπή (Σμόλιαν) προς το Αιγαίο πέλαγος. Αναφέρεται ότι το 1725, εξαιτίας μεγάλων χιονοπτώσεων και πλημμυρών, πολλά πρόβατα πνίγηκαν και μεγάλο μέρος βοσκών από το Αχή Τσελεμπή έμειναν στην περιοχή Πόρτο Λάγος και ασχολήθηκαν με την αλιεία. Εκεί έκτισαν μικρά σπίτια και ίδρυσαν δικό τους οικισμό κοντά στο χωριό Μπαλαμπάν Κιοη (περιοχή Διαλαμπής). Οι Ροδοπαίοι αυτοί ψαράδες του Πόρτο Λάγος μέχρι το 1912 αναφέρεται ότι ήταν γύρω στους 150 και προέρχονταν από τα χωριά Ούστοβο, Ράικοβο, Ντούνεβο, Πέτκοβο και Γκόρνο Ντερέ Κιοη.
Primovski, A., (1973) Vit i kultura na Rodopskite Bulgari. Materialna kultura. Izdatelsvo na Bulgarskata Akademia na Naukite, Sofia, 593.
