Η ΠΟΜΑΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΑΚΗ.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,
ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΩΝ.
Ν.Θ.Κωνσταντινίδης
* Το κείμενο του Ν.Θ.Κωνσταντινίδη που ακολουθεί δημοσιεύτηκε το 2008 στον τόμο Μ.Γ. Βαρβούνης & Π. Τζουμέρκας (επιμ.) ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΣ ΑΜΗΤΟΣ , αφιέρωμα στη μνήμη του Ι.Μ.Χατζηφώτη τ. Α’ 283-288. Πατριαρχική Βιβλιοθήκη. Αλεξάνδρεια. 2008. Ευχαριστούμε το συγγραφέα κ. Κωνσταντινίδη για την παραχώρηση του κειμένου για δημοσίευση.
Οι άνθρωποι στη σύγχρονη εποχή τείνουν να ζουν σε ενότητες, τις οποίες ορίζει ένας κοινός πολιτισμός(1). Κάθε ενότητα θα μπορούσε να ορισθεί ως ένα σύνολο από ομοειδείς ή και παρεμφερείς μονάδες. Συνεπώς μία ενότητα, την οποία ορίζει ένας κοινός πολιτισμός, αποτελεί μία πολιτισμική ενότητα, η οποία συνίσταται από επί μέρους υποδιαιρέσεις, τις πολιτισμικές μονάδες. Ο καθορισμός και η έρευνα μίας ενότητας ως πολιτισμικής προσδίδει νηφαλιότητα σκέψης αλλά και διαύγεια κατά την επιστημονική ανίχνευση, όσο το δυνατόν περισσοτέρων διαστάσεων, των συλλογικών ταυτοτήτων. Ως ταυτότητα θα μπορούσε να προσδιορισθεί η ιδιότητα με την οποία κάποιος αντιλαμβάνεται το «ποιος είναι», αλλά και το «ποιον βλέπουν» οι πέριξ σ’ αυτόν, καθώς και σε ποιο επίπεδο πραγματοποιείται αυτή η διάδραση.
Είναι αξιοσημείωτο, ότι στην περίπτωση των Πομάκων της ελληνικής Θράκης αυτό που αρχικά εμφανίζεται ως πολιτισμική μονάδα, τελικά εξ αιτίας των επιμέρους ποικιλομορφιών συνιστά πολιτισμική ενότητα πομακικών μονάδων. Αυτό είναι εμφανές σε επίπεδο γεωμορφίας, σε επίπεδο διαλεκτικής ποικιλίας, σε επίπεδο δημοτικού τραγουδιού και γενικότερα πνευματικού λαϊκού πολιτισμού, ακόμη και σε εκφάνσεις της καθημερινότητας, όπως είναι η παραδοσιακή ενδυμασία.
Η ονομασία Πομάκος αφορά τους σλαβόφωνους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της νοτίου χερσονήσου του Αίμου (2), οι οποίοι κατοικούν κυρίως στη Βουλγαρία, την Τουρκία και την Ελλάδα. Είναι φορείς της ανατολικής ομάδας των νοτίων σλαβικών διαλέκτων, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις άλλες ομάδες μουσουλμανικών πληθυσμών των νοτίων Βαλκανίων – όπως οι Γκόρανι(3), οι Τόρμπες(4), οι Τσιτάκ (5) κι οι Νταγλήδες (6) – εσφαλμένα εκλαμβάνονται ως Πομάκοι.
Οι Πομάκοι της ελληνικής επικράτειας αποτελούν ενότητα πολιτισμικών μονάδων και οι παραδοσιακές κοιτίδες τους βρίσκονται στη νότιο-ανατολική γεωγραφική περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης, που περιλαμβάνει το βόρειο τμήμα των Νομών Ξάνθης και Ροδόπης, καθώς και το δυτικό τμήμα του Νομού Έβρου. Μία άλλη ομοειδή ενότητα αποτελούν οι Πομάκοι της Βουλγαρίας, που συνηθίζεται να αποκαλείται Rodopska Narodna Kultura (Παραδοσιακός Πολιτισμός της Ροδόπης) (7), ενώ Πομάκοι της Τουρκίας φαίνεται να αποτελούν νησίδες προσφυγικών ομάδων διάσπαρτες (8), κυρίως στη βορειοδυτική τουρκική επικράτεια.
Η πορεία των Πομάκων στο χώρο και το χρόνο είναι συνυφασμένη με τη Ροδόπη και τη Θράκη, απ’ όπου πέρασαν πλήθος έθνη, γλώσσες, θρησκείες και πολιτισμικές παράμετροι (9). Η γεωμορφολογική και γεωστρατηγική τοποθέτηση της Ροδόπης μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της Θράκης είναι τέτοια, που την καθιστά γραμμή στρατηγικής σημασίας. Μάλιστα, από τις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, η οροσειρά αποτέλεσε την 3η γραμμή άμυνας της βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης και της συμπρωτεύουσας Θεσσαλονίκης – αφού ο Αίμος αποτελούσε την 2η γραμμή και ο Δούναβης την 1η γραμμή άμυνας – κατά των κάθε λογής λαών της σκυθικής στέπας, που εποφθαλμιούσαν το ρωμαϊκό κράτος. Στη σύγχρονη εποχή, μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και ενώ οι σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας βρίσκονταν σε διακυμαινόμενη ένταση, η Ροδόπη κατέστη 1η γραμμή άμυνας και σημείο τομής δύο γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, προς βορράν με τις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας και προς ανατολάς με τη «σύμμαχο» Τουρκία. Μια κι η περιοχή ήταν ήδη χαρακτηρισμένη ως Επιτηρούμενη Ζώνη (10), η πομακική ενότητα βρέθηκε όμηρος σε καθεστώς απομόνωσης με όλα τα συνακόλουθα.
Φαίνεται ότι οι Πομάκοι αποτελούν λείψανα θρακικών φυλών, πιθανώς κατάλοιπα Αγριανών, Βησσών και Δίων (11), που στο διάβα των αιώνων εξελληνίσθηκαν, εκλατινίσθηκαν, εκχριστιανίσθηκαν, εκσλαβίσθηκαν και τέλος εξισλαμίσθηκαν (12). Παράλληλα, η σύγχρονη ιστοριογραφία σπάνια δίνει βάση στο βυζαντινό-χριστιανικό παρελθόν της Ροδόπης και των κατοίκων της, αφού υπήρξε σημαντικός μοναστικός τόπος και ιδιαίτερα το Παπίκιο Όρος (13), το οποίο μαζί με το Ιερό Όρος της Γάνου και το Άγιο Όρος ήταν τα τρία σημαντικότερα μοναστικά κέντρα της Χερσονήσου του Αίμου κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο (14)..
Η πορεία των κατοίκων της Ροδόπης στο χρόνο παρουσιάζεται ανάγλυφη μέσα από τις ετεροπροσδιοριστικές ονομασίες, με επικρατέστερη εκείνη του όρου Πομάκος, ενώ γύρω από την κάθε ονοματική ταυτότητα (15), ως συστατικό στοιχείο της εθνολογικής καταγωγής, η Ελλάδα, η Βουλγαρία κι η Τουρκία ερίζουν προβάλλοντας ρομαντικές και φαντασιακές κατασκευές (16).
Η σπουδαιότερη έκφανση μιας πολιτιστικής ενότητας αποτελεί η γλωσσική ταυτότητα, η οποία ταυτόχρονα αποτελεί και πεδίο άσκησης πολιτικής. Συγκεκριμένα η πομακική, στο χώρο της νοτίου Χερσονήσου του Αίμου, αποτελεί γλώσσα σύγκλισης, Ausbausprache, προς τη σλοβενική, τη σερβική, την κροατική, τη σλαβική της Π.Γ.Δ.Μ, τη βουλγαρική και τα σλαβικά ιδιώματα της ελληνικής Μακεδονίας, ενώ προς την ελληνική, αλλά και τις γλώσσες της μουσουλμανικής μειονότητας της ελληνικής Θράκης – ρομανί και τουρκική – συνιστά γλώσσα απόκλισης, Abstandspreche (17). Παράλληλα, σύμφωνα με τα δεδομένα Σλαβικού Διαλεκτολογικού Χάρτη η πομακική της Ελλάδος αποτελεί μία σλαβική (18) μακροδιάλεκτο εντός του νοτιοβαλκανικού σλαβικού διαλεκτολογικού συνεχούς, ενώ αντιθέτως η γλώσσα της πομακικής ενότητας της Βουλγαρίας αποτελεί μακροδιάλεκτο εντός του βουλγαρικού διαλεκτολογικού συνεχούς.
Η διαλεκτική και πολιτισμική ποικιλία των επιμέρους πομακικών μονάδων της Ροδόπης συνθέτουν την πομακική ενότητα της ελληνικής Θράκης. Η γλώσσα κι ο πολιτισμός της πομακικής ενότητας έως πρόσφατα υπήρχαν καθαρά σε προφορικό επίπεδο (19), ενώ τα τελευταία χρόνια έγιναν σοβαρές προσπάθειες καταγραφής. Στον τομέα της γλωσσικής καταγραφής χρησιμοποιήθηκαν δύο αλφαβητικά συστήματα, αρχικά ένα βασισμένο σε ελληνικούς χαρακτήρες, ενώ αργότερα το τροποποιημένο λατινογενές επικράτησε, αφού αποδείχθηκε πιο εύχρηστο και αποδεκτό από τους φυσικούς ομιλητές. Το υλικό που προέκυψε σε γλωσσικό επίπεδο αποτελείται από δύο λεξικά (20), δύο γραμματικές (21), ένα συντακτικό (22), καθώς κι ένα ανοικτό λεξικό στο διαδίκτυο (23). Πρόσφατα υπήρξε και πρωτότυπη παραγωγή, αφού εκδόθηκαν δύο βιβλία στην πομακική από φυσικό ομιλητή της γλώσσας (24). Παράλληλα, από το 2003, η πομακική κατέχει και μία παγκόσμια πρωτοτυπία: ενώ δεν διδάσκεται ως μητρική στους φυσικούς ομιλητές της, διδάσκεται ως ξένη γλώσσα σε ελληνόφωνους ενήλικες (25).
Η εξέταση της πομακικής – Pomátsku όπως την αποκαλούν οι φυσικοί ομιλητές – σε φωνολογικό, μορφολογικό και επίπεδο δομών παρουσιάζει σημαντικό πλούτο και διαλεκτική ποικιλία (26). Η συγκριτική εξέταση της σε τρία επίπεδα (φωνημάτων, λεξημάτων και δομών) με γλώσσες της περιοχής της νοτίου Χερσονήσου του Αίμου αλλά και συναφείς γλώσσες της περιοχής, ιστορικές και σύγχρονες, δείχνει ότι η πομακική της ελληνικής Θράκης παραμένει εγγύτερα προς τη σλαβονική και λιγότερο κοντινή προς τη βουλγαρική, ενώ διατηρεί λεκτικά δάνεια από την ελληνική και την τουρκική (27).
Παράλληλα, η πομακική παρουσιάζει τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά, που την εντάσσουν σε αυτό, που αποκαλείται Βαλκανική Γλωσσική Ενότητα (28), ενώ σπουδαιότερο γνώρισμα της αποτελεί το τριπλό επιτασσόμενο άρθρο, που δηλώνει σχέσεις τριμερούς αντίθεσης του προσδιορισμού, δηλαδή εγγύτητα, απόσταση ή γενικότητα, οι οποίες ιδιότητες ειδικά στην πομακική πραγματώνονται και σε επίπεδο επιρρηματικών σχέσεων.
Τα τελευταία χρόνια η ελληνική κοινωνία έχει αντιληφθεί, ότι ο ετερόγλωσσος παραδοσιακός πολιτισμός αποτελεί μέρος του εθνικού κεφαλαίου (29). Έτσι η πομακική έχει συμπεριληφθεί μεταξύ των Ολιγότερο Ομιλούμενων Γλωσσών του EBLUL (30), ενώ διαθέτει όλα τα προσόντα να παίξει το ρόλο γέφυρας συνεργασίας στον Βαλκανικό και Παρευξείνιο Χώρο, επιδιώκοντας συνεργασία με συγγενείς πολιτισμικές ενότητες.
Το μέλλον της γλώσσας της πομακικής ενότητας της ελληνικής Θράκης φαίνεται να βρίσκεται σε μια ασαφή κατάσταση, όπου λογικά διαγράφονται τρεις προοπτικές, καθοριστικές και για την περαιτέρω πορεία της όλης πολιτισμικής ταυτότητας:
i. Να παραμείνει στάσιμη.
ii. Να οδηγηθεί σε σταδιακό θάνατο.
iii. Να ακολουθήσει πορεία ανάκαμψης ή αναβίωσης.
Η προσχώρηση στο Ισλάμ των κατοίκων της Ροδόπης, είτε στο ορθόδοξο σουνιτικό είτε στο ετερόδοξο μπεκτασικό ή αλεβιτικό, αποτέλεσε η απαρχή προς τη διαμόρφωσή τους ως ξεχωριστής ομάδας ή εθνότητας. Όμως η σλαβική γλώσσα και το χριστιανικό παρελθόν τους αποστασιοποίησε από τους Τούρκους, η μουσουλμανική θρησκευτική ταυτότητα τους διαφοροποιούσε από τους Βούλγαρους, ενώ απέναντι στους Έλληνες υπήρχε ακόμη ένας παράγοντας ετερότητας, η γλώσσα (31).
Παρ’ όλο που οι Πομάκοι παρουσιάζουν διαφοροποιούμενες εκφάνσεις της ταυτότητας, τόσο σε επίπεδο ετεροπροσδιορισμού, όσο σε επίπεδο αυτοπροσδιορισμού, οι οποίες εξαρτώνται από το περιβάλλον και τη δεδομένη χρονική στιγμή (32), εν τούτοις δείγματα του λαϊκού πολιτισμού τους δείχνουν ξεκάθαρα, ότι έχουν πλήρη επίγνωση της ετερότητάς τους, τουλάχιστον ως προς τους Έλληνες, τους Βούλγαρους και τους Τούρκους, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την παρακάτω παροιμία (33):
Ot túrtsko kurshúm, ot bulgársko sópo i ot urúmtsko kalém da bégash.
Από τούρκικο βόλι, από βουλγάρικο δάρσιμο κι από ελληνική πέννα να φεύγεις.
Συνεπώς, οι Πομάκοι της ελληνικής επικράτειας αποτελούν εθνοτική ομάδα, η οποία αποτελεί τμήμα της μουσουλμανικής μειονότητας. Μάλιστα, αποτελεί αξιοπρόσεκτη περίπτωση, αφού αποτελεί γλωσσική μειονότητα εντός θεσμικά αναγνωρισμένης θρησκευτικής μειονότητας, που υφίσταται εντός πλαισίου αλλόγλωσσης και ετερόδοξης πλειοψηφίας (34). Το κοινωνιογλωσσικό αποτέλεσμα αυτής της διπλά μειονεκτικής υπόστασης είναι η τριγλωσσία και οι συνεπόμενες μαθησιακές δυσκολίες των παιδιών της πομακικής ενότητας (35), με λαμπρές εξαιρέσεις ισορροπημένων τρίγλωσσων ατόμων (36).
Ο παραδοσιακός λαϊκός πομακικός πολιτισμός, μέσα από το σημαντικό καταγραφικό έργο των τελευταίων χρόνων, αποκαλύπτεται πλουσιότατος τόσο σε επίπεδο υλικού βίου όσο και σε επίπεδο πνευματικού βίου και καλύπτει πεδία που αφορούν την οικογενειακή ζωή, την κοινωνική οργάνωση, την οικονομική και επαγγελματική διάρθρωση, τη θρησκευτικότητα, την ψυχαγωγία, αλλά και πολλές άλλες εκφάνσεις του υλικού βίου (37).
Ως προς το ζήτημα των πολιτικών ταυτοτήτων, η πολιτισμική ενότητα των Πομάκων της ελληνικής επικράτειας αποτελεί τη μειοψηφούσα γλωσσική ετερότητα εντός της θεσμικά αναγνωρισμένης μουσουλμανικής μειονότητας. Η μειονότητα, ως σύνολο, διέπεται από το Σύστημα της Συνθήκης της Λωζάννης (38), που υπογράφηκε στις 23/7/1923 (Νομοθετικό Διάταγμα 25, Φ.Ε.Κ. Τεύχος Α΄ αρ. φυλλ. 238/25.8.1923), και από την Συνθήκη των Αθηνών, που υπογράφηκε στις 1/11/1913 (Νόμος 4213/1913, ΕτΚ Νο 229/1913), η οποία διέπει τις αστικές πτυχές του βίου της μειονότητας (39). Παράλληλα, υπάγεται στο ελληνικό Σύνταγμα και τους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ διέπεται κι από τις γενικές αρχές και τους θεσμούς του Διεθνούς Δικαίου, που αφορούν την προάσπιση των Θεμελιωδών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όχι σε συλλογικό επίπεδο μειονότητας, αλλά σε ατομικό επίπεδο (40). Βέβαια, τα ανωτέρω ισχύουν στη σφαίρα της θεωρίας, ενώ η πράξη αρκετές φορές είναι πολύ σκληρή και διαφορετική. Όμως πρόσφατα στοιχεία δείχνουν, ότι οι Πομάκοι της ελληνικής επικράτειας, έχουν πλήρη επίγνώση της ευρωπαϊκής τους ταυτότητας και όλων των πλεονεκτημάτων της.
Επιπροσθέτως, η πομακική ενότητα της ελληνικής Θράκης πληροί όλες τις προϋποθέσεις, εφ’ όσον υπάρχει η πολιτική βούληση, να εξελιχθεί σε πρότυπο παραδοσιακής κοινότητας, που διατηρεί την πολιτισμική ταυτότητά της, ενώ ταυτόχρονα μετέχει ισότιμα στην σύγχρονη πραγματικότητα και ιδιαίτερα μέσα στον τεράστιο και πολυπολιτισμικό χώρο της Ε.Ε.. Όμως, η πολυεπίπεδη ανάπτυξη που εισέβαλε, μετά το 1995, στις κλειστές παραδοσιακές κοινωνίες της πομακικής ενότητας με όχημα το ευρωπαϊκό και ελληνικό γίγνεσθαι, αλλά και η διάδραση που επιχειρείται με εθνοτικές πιέσεις εκ μέρους της τουρκόφωνης πλειοψηφικής ομάδας της μουσουλμανικής μειονότητας, μπορούν να αλλοιώσουν την πολιτισμική φυσιογνωμία τους. Είναι επιτακτική η ανάγκη οι φυσικοί της φορείς να αντιληφθούν τη σπουδαιότητα της πολιτισμικής τους ετερότητας, να την αποδεχθούν, αυξάνοντας την αυτό-εκτίμησή τους, αλλά και να εκμεταλλευθούν το κοινωνικό κύρος, με το οποίο την περιβάλλει το Ευρωπαϊκό Κεκτημένο, ώστε να την χρησιμοποιήσουν ως ασπίδα προς κάθε αλλοιωτική τάση, που επιδιώκει να τους υπερκεράσει.
Αυτή είναι μία αλήθεια την οποία διατύπωσε εδώ και ενάμιση αιώνα ο John Stuart Mill (41): «οι άνθρωποι ωφελούνται περισσότερο, όταν επιτρέπουν στους συνανθρώπους τους, να ζουν, όπως νομίζουν καλύτερα, παρά όταν αναγκάζουν κάθε άνθρωπο, να ζει, όπως νομίζουν καλύτερα οι υπόλοιποι». Η πλούσια πομακική θυμοσοφία διατυπώνει την αλήθεια αυτή με αυτά τα λόγια: «Slóntseno sabálayin agîre za vrit dushîne, i za mravyéte i za insánate» (42).
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Θ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ernest Gellner, Έθνη και εθνικισμός. Μετάφραση Δώρα Λαφαζάνη - Δεύτερη έκδοση. Αθήνα: Έκδ. Αλεξάνδρεια, 1992, σ.105.
2. Research Center 23/7/2001 - 20,14. σ. 1.
3. Η ονομασία Gorani ή Goranchi προέρχεται από την λέξη gora (βουνό). Ομιλούν Νashinski, που είναι Torlachki Govor, διάλεκτος της Σερβικής. http://en.wikipedia.org/wiki/Gorani, 14/8/2007 - 10.03.
4. Η ονομασία ίσως προέρχεται από την λέξη torba (σακούλα). http://en.wikipedia.org/wiki/Torbesh, 2/8/2007 - 11,06. Κατά μία άλλη άποψη ο όρος ερμηνεύεται ως Τουρκοκέφαλοι, Ευστράτιος Ζεγκίνης, Γενίτσαροι και Μπεκτασισμός Γενεσιουργοί Παράγοντες του Βαλκανικού Ισλάμ. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας, 2002, σ. 366.
5. Encyclopaedia of Islam - New Edition. Leiden Oxford
6. Δ. Μανάκας, «Κιρτζαλήδες, Πομάκοι, Αγριάνοι, Νταγλήδες και Κιζίλμπάσηδες, οικούντες πέριξ του όρους Ροδόπης» Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσολογικού Θησαυρού Περίοδος Β΄ Τόμος 20. Εν Αθήναις: Εταιρία Θρακικών Μελετών 1955, σ. 334.
7. Stoyan Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians (Pomaks). Sofia
8. Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey Wiesbaden
9. Ν. Θ. Κόκκας - Ν. Θ. Κωνσταντινίδης - Ρ. Μεχμεταλή, Τα Πομακοχώρια της Θράκης. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας, 2004, σ.24-41.
10. Με το Ν. 376/14-18/12/1936 δημιουργήθηκαν οι Επιτηρούμενες Ζώνες (ΕΖ) από την ορεινή Θράκη μέχρι την Ήπειρο. Καταργήθηκαν το 1995.
11. Αντώνης Λιάπης, «Οι Πομάκοι μέσα στον Χρόνο». Στον τόμο Θρακική Επετηρίδα, Τόμος 4ος. Κομοτηνή (1993), σ. 7.
12. Ali Eminov, Turkish and other Muslim Minorities of Bulgaria London
13. Παναγιώτης Κυρανούδης, «Συμβολή στην ιστορία του Παπικίου Όρους». Στον τόμο Θρακική Επετηρίδα, Τόμος 10, Κομοτηνή (1995-1998), σ. 163-191 και Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης «Η μαρτυρία ενός αγνώστου μοναχού του Παπικίου Όρους στις αρχές του 14ου αιώνα». Εισήγηση στο 4ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών, Κομοτηνή 18-22 Απριλίου 2007.
14. Δημήτρης Α. Μαυρίδης, Από την Κωνσταντινούπολη στη Ραιδεστό σε αναζήτηση της νεοελληνικής ταυτότητας. Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 2003, σ. 59-64.
15. Πέτρος Α. Γεωργαντζής, «Η σημασία των ονομασιών: Αχριάνες και Πομάκοι». Στον τόμο Πρακτικά Α΄ Παγκοσμίου Συνεδρίου Αποδήμων Θρακών. Ξάνθη: Δήμος Ξάνθης, 1993, σ. 285-316.
16. Αντώνης Λιάπης, ο.π., σ. 7-8, 17-18 και 35.
17. Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης - Δημήτρης Χριστόπουλος, Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδ. Κριτική 1997, σ. 379-385.
18. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, «Τα σλαβικά ιδιώματα στην Ελλάδα. Γλωσσολογικές προσεγγίσεις πολιτικές αποκλίσεις». Στον τόμο Β. Κ. Γούναρης - Ι. Δ. Μιχαηλίδης - Γ. Β. Αγγελόπουλος (επιμ.), Ταυτότητες στη Μακεδονία. Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση, 1997, σ. 96-97.
19. Δεν έλειψαν απόπειρες μεμονωμένων ομιλητών να εκφρασθούν γραπτά στη γλώσσα τους. Σε οικογενειακά αρχεία σώζονται γράμματα στρατιωτών προς τις οικογένειές τους από τις δεκαετίες ’60 και ’70 γραμμένα στην πομακική με ελληνικό αλφάβητο.
20. Ελληνο-Πομακικό Λεξικό, Ξάνθη: Δ΄ Σώμα Στρατού, 1998., Πομακικό -Ελληνο Λεξικό, Ξάνθη: Δ΄ Σώμα Στρατού, 1998 και Πέτρος Δ. Θεοχαρίδης, Ελληνοπομακικό Λεξικό. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Αίγειρος, 1996.
21. Γραμματική Πομακικής Γλώσσας, Ξάνθη: Δ΄ Σώμα Στρατού, 1996 και Πέτρος Δ. Θεοχαρίδης, Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Αίγειρος, 1996.
22. Συντακτικό Πομακικής Γλώσσας. Ξάνθη: Δ΄ Σώμα Στρατού, 1997.
23. http://www.pomlex.com, 23/7/2001 - 20,21.
24. Σεμπαεδήν Καραχότζα, Η Καθημερινή γλώσσα των Πομάκων της περιοχής Μύκης. Ξάνθη: Εκδ. Σπανίδη, 2006, και Σεμπαϊδήν Καραχότζα, Isîy zhïvot Pomátsise- Έτσι ζούνε οι Πομάκοι. Ξάνθη: 2007.
25. Νικόλαος Θ. Κόκκας, Uchem so Pomatsko - Μαθήματα πομακικής γλώσσας. Ξάνθη: Εκδ. ΠΑΚΕΘΡΑ 2004, Νικόλαος Θ. Κόκκας, Uchem so Pomatsko - Βασικό λεξιλόγιο. Ξάνθη: Εκδ. ΠΑΚΕΘΡΑ 2004 και Νικόλαος Θ. Κόκκας, Uchem so Pomatsko - Τεύχος Β΄ Ανθολόγιο Κειμένων. Ξάνθη: Εκδ. ΠΑΚΕΘΡΑ 2004.
26. Παναγιώτης Κυρανούδης, «Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους». Στον τόμο Ελληνική Διαλεκτολογία, Τόμος 5. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Κυριακίδη (1996-1998), σ. 141-192.
27. Παναγιώτης Κυρανούδης, «Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους», ο.π. σ. 165 και 180-182.
28. April M. S. Mc Mahon, Η Θεωρία της Γλωσσικής Μεταβολής. Μετ. Μ. Μητσάκη - Α. Φλιάτουρας. Αθήνα: Εκδ. Μεταίχμιο, 2003, σ. 311-315.
29. Ν. Θ. Κόκκας - Ν. Θ. Κωνσταντινίδης - Ρ. Μεχμεταλή, ο.π., σ. 84.
30. Βλ. http://www.eblul.org/index, 16/9/2007 – 11.55.
31. Παναγιώτης Κυρανούδης, «Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους», ο.π., σ. 156.
32. Κατερίνα Μάρκου, «Η χρησιμοποιούμενη ορολογία για τους «μουσουλμάνους» της ελληνικής Θράκης». Στον τόμο Θεοφάνης Μαλκίδης - Νικόλαος Κόκκας (επιμ.), Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων. Ξάνθη: Εκδ. Σπανίδη, 2006, σ.175-176.
33. Νικόλαος Θ. Κόκκας, Uchem so Pomatsko – Τεύχος Β΄ Ανθολόγιο Κειμένων. Ξάνθη: Εκδ. ΠΑΚΕΘΡΑ 2004, σ. 114.
34. Ελένη Σελλά-Μάζη, Διγλωσσία και Κοινωνία. Αθήνα: Εκδ. Προσκήνιο, 2001, σ. 200.
35. Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών. Ξάνθη: ΙΘΤΠ- ΠΑΚΕΘΡΑ 2006.
36. Με τον όρο ισορροπημένος τρίγλωσσος προσαρμόζεται ο όρος «balanced bilingual» όπως περιγράφεται στο Rod Ellis, The study of Second Language Acquisition. O.U.P, 1994, σ. 208.
37. Μανόλης Γ. Βαρβούνης, «Όψεις της παραδοσιακής λαϊκής ιατρικής και κτηνιατρικής των Ελλήνων Πομάκων». Στον τόμο Θρακικά Σειρά 2η Τόμος 8. Αθήνα: Θρακικό Κέντρο - Εταιρία Θρακικών Μελετών 1993, σ. 33-55. Μανόλης Βαρβούνης, Λαογραφικά των Πομάκων της Θράκης. Αθήνα: Εκδ. Πορεία, 1996. Μανόλης Βαρβούνης, Η καθημερινή ζωή των Πομάκων. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας, 1997. Μανόλης Γ. Βαρβούνης (επιμ.), Θράκη Ιστορική και Λαογραφική Προσέγγιση του Λαϊκού Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδ. Αλήθεια, 2006. Πέτρος Θεοχαρίδης, Μουσουλμάνοι της Ροδόπης (Ιστορία, καταγωγή, γλώσσα, θρησκεία, λαογραφικά). Ξάνθη: εκδ ΠΑΚΕΘΡΑ, 1995. Δήμητρα Κατάκη - Ριντβάν Καραχότζα, Ντάντο ι μπάμπα κάζαχο - 21 Παραμύθια από τη Ροδόπη. Ξάνθη: Γυμνάσιο Σμίνθης - Νομαρχία Ξάνθης, 1997.
38. Αχιλλέας Χ. Σκόρδας, «Η Μειονοτική ταυτότητα: Από το σύστημα της Συνθήκης της Λωζάνης στο σύστημα του Συμβουλίου της Ευρώπης». Στον τόμο Α. Λ. Μπερεδήμας - Α. Σισιλιάνος, Η προστασία των μειονοτήτων Η σύμβαση πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αθήνα-Κομοτηνή: Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1997, σ. 165.
39. Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, Το διεθνές και ευρωπαϊκό καθεστώς προστασίας των γλωσσικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων και η ελληνική έννομη τάξη. Αθήνα-Κομοτηνή: Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1996, σ. 274.
40. Στέλιος Περράκης, «Προβληματισμοί για το Σύγχρονο Νομικό Καθεστώς των μειονοτήτων υπό το φως της σύμβασης-πλαίσιο για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων: η μετεξέλιξη του δικαιϊκού πλαισίου». Στον τόμο Α. Λ. Μπερεδήμας - Α. Σισιλιάνος ο.π., σ. 67.
41. John Stuart Mill, Περί ελευθερίας. (Αρχική έκδοση 1859). Μετ. Νίκος Μπαλής, Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος, 1983, σ. 37.
42. Slóntseno sabálayin agîre za vrit dushîne, i za mravyéte i za insánate. - Ο ήλιος το πρωί λάμπει για όλες τις ψυχές και για τα μερμήγκια και για τους ανθρώπους.
SUMMARY
The term “Pomak” denotes the Slavic-speaking Muslim populations of the south Balkans. In this territory of the Modern Greek state their traditional homeland lies in the Rhodope Mountains , while their history is closely related to the once major region of Thrace
It seems that Pomaks are remnants of Thracian tribes, who were Hellenised, Latinised, Christianised, Slavicised and finally converted to Islam. In recent years Greece Bulgaria Turkey
Pomatsku, the Pomaks’ native language, is a Slavic macro-dialect of the south Balkan Slavic continuum. A thorough study of the language in terms of phonology, morphology and structure has shown that it is rich in grammatical and syntactic phenomena. A comparative study including elements from all neighboring languages, both modern and obsolete, has shown that Pomatsku is closer to ancient Slavonic rather than to standard Bulgarian, while it is greatly influenced by Greek and Turkish in lexical terms.
Besides their language, Pomaks are very rich in traditional culture; a vibrant people who embrace all parts of everyday life in the way they have done for hundreds of years. However, both their language and their cultural heritage are in great danger of being abandoned, since contemporary commodities are invading their lives, making them feel inferior about their traditional life style. A further important reason, which could lead them to abandoning their culture, is caused by the pro-Turkish groups that are active in Greek Thrace and of whom the Muslim minority consists; this is an additional factor which makes them feel that their native culture and mother tongue is inferior and of low social status.
Nevertheless, in the modern societies of the European Union, where multiculturalism is the rule and law protects every person’s diversity, these peoples may find their future identity by building up their self-esteem while realizing that they may be both modern Europeans as well as traditional Pomaks. Meanwhile, they have all the potentials to interact with similar ethnic groups and cultural units of all levels: in Greece
Nicolaos T. Constantinides
