Φιλόλογος – Γυμνάσιο Σμίνθης
Εισήγηση στην ημερίδα «Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση
και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών» 22 / 2 / 2006, ΠΑΚΕΘΡΑ - Ξάνθη
Δεν είναι η πρώτη φορά που τοποθετούμαι σχετικά με εκπαιδευτικά θέματα της μουσουλμανικής μειονότητας.
Τις δύο προηγούμενες φορές, όταν ετοίμαζα την εισήγησή μου, οι συνθήκες ήταν παρόμοιες με την τελευταία: Χιόνιζε, και τα σχολεία στην ορεινή περιοχή ήταν κλειστά ή υπολειτουργούσαν, Δεν είναι σύμπτωση αλλά συνήθης κατάσταση. Συμπέρασμα αντί προλόγου πριν περάσουμε στο κυρίως θέμα:
Η μεγάλη απώλεια διδακτικού χρόνου στα παραπάνω σχολεία είναι κανόνας και κάποτε γίνεται δραματική, όπως φέτος.
Η υπόθεση για την οποία παλεύουμε , δηλαδή η μόρφωση της μουσουλμανικής μειονότητας -και κυρίως στην ορεινή περιοχή- δεν μπορεί να ευοδωθεί, αν δε βρούμε χρόνο να της αφιερώσουμε.
Μπορούμε να συζητήσουμε αργότερα απόψε πιθανούς τρόπους για ανεύρεση αυτού του χρόνου. Κι αν δεν είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε:
- Οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές: «κεκτημένα δικαιώματα»
- Το κράτος: χρήματα
- Οι πολιτικοί : ψήφους
τότε είναι καλύτερα να σταματήσουμε εδώ τα οποιοδήποτε μεγάλα μας λόγια, γιατί θα είναι υποκριτικά.
Συνεχίζω με το κυρίως θέμα:
«Δυσκολίες και δυνατότητες έκφρασης στην ελληνική γλώσσα μαθητών από τη μουσουλμανική μειονότητα. Παραδείγματα από το Γυμνάσιο Σμίνθης».
Ξεκινώ πρακτικά. Θα δούμε και θα σχολιάσουμε μερικά γραπτά για να λάβουμε μια ιδέα του μεγέθους των δυσκολιών και των δυνατοτήτων. Αυτό δε σημαίνει ότι υποτιμούμε τον προφορικό λόγο που είναι η βάση της επικοινωνίας.
Kείμενο 1
Γραπτό μαθητή της Α΄ τάξης, που χειρίζεται τη γλώσσα πολύ καλά σχεδόν ως να ήταν μητρική. Θέμα: Να αποδώσουν περιληπτικά το νόημα από στίχους της Οδύσσειας και να δημιουργήσουν δικές τους παρομοιώσεις.
Κείμενα 2, 2α
Εξετάσεις στην ιστορία Α ΄τάξης. Το πρώτο γραπτό (2) είναι μαθητή από τον Κένταυρο και από τις δυσκολότερες περιπτώσεις γραπτού λόγου. Αδυνατούμε να κατανοήσουμε πέρα από 2-3 λέξεις. Τα δεύτερο γραπτό (2α) άριστης (για τα δεδομένα της περιοχής) μαθήτριάς μας. Θέμα: Η σημασία του Νείλου για την Αρχαία Αίγυπτο.
Κείμενο3.
Γραπτό μαθητή από την Ισαία που επαναλαμβάνει την Α΄τάξη. Θέμα: «Θέλω να πάω στο Νέστο το καλοκαίρι, γιατί ………(συνεχίστε)». Η πρώτη λέξη της τελευταίας σειράς σημαίνει Σταυρούπολη.
Κείμενα 4, 5
Γραπτά μαθητών Α΄ τάξης. Θέμα: « Βλέποντας το χάρτη αφηγηθείτε το ταξίδι του Νέστου από τις πηγές του ως τις εκβολές του στη θάλασσα. Μιλήστε σε α΄ ενικό πρόσωπο σαν να ήσασταν εσείς ο Νέστος. Μπορείτε να ξεκινήσετε έτσι:
Το ταξίδι μου αρχίζει από ψηλά. Τα παγωμένα μου νερά……»
Κείμενα 6, 6α , 6β
Γραπτά μαθητών Α΄τάξης μετά από μελέτη πολλών κειμένων και χαρτών σχετικά με τη γεωγραφία και τα αξιοθέατα της περιοχής μας. Μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την ώρα της συγγραφής και το σχετικό εκπαιδευτικό υλικό. Το 6 ανήκει σε μαθητή που επαναλαμβάνει την Α΄τάξη και μόλις τώρα (Ιανουάριος 2006) αρχίζει να διαβάζει και να γράφει. Το 6 α είναι γραπτό υπερκινητικού μαθητή. Το 6β σχετικά καλού μαθητή.
Κείμενα 7α, 7β, 7γ
Εξέλιξη μαθητή της Α΄τάξης στο γραπτό λόγο. Στο 7β , « Περιγραφή της τάξης μου», προσέξτε τις λέξεις « άσπουρο» (=άσπρο) και «τείρεια» (=τρία). Η ανάπτυξη φωνηέντων ανάμεσα σε συνεχόμενα σύμφωνα δεν είναι ασυνήθιστη και πιθανόν οφείλεται σε επιδράσεις από τις άλλες γλώσσες των μαθητών.
Κείμενα 8, 8 α
Γραπτά στις εξετάσεις μαθητών Γ΄ τάξης, με την οποία, όπως αναφέρω παρακάτω, εργάστηκα επί 3 χρόνια για πολλές ώρες την εβδομάδα και με το υλικό του ΠΕΜ (Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων). Θέμα έκθεσης: «Υποθέστε ότι στη διάρκεια των σπουδών σας ερωτεύεστε ένα άτομο διαφορετικό από σας, π.χ διαφορετικής εθνικότητας ή θρησκεύματος ή χρώματος. Γράψτε ένα γράμμα σε έναν φίλο σας ,που ζει στο εξωτερικό, περιγράφοντάς του τη σχέση σας με το άτομο αυτό και τις ανησυχίες σας για τα προβλήματα που πιθανόν θα προκύψουν από τη συγκεκριμένη σχέση. (Θυμηθείτε ότι πρέπει να ακολουθήσετε τη μορφή της επιστολής σε φιλικό πρόσωπο)». Το 8 ανήκει σε μαθητή που ήρθε στο Γυμνάσιο Σμίνθης για να επαναλάβει για Τρίτη φορά την Α΄ τάξη. Αρχικά δε συμμετείχε με κανένα τρόπο. Σταδιακά άρχισε να συμμετέχει στην τάξη και να συντάσσει και κείμενα. Στο συγκεκριμένο κείμενο φαίνεται ότι προχώρησε αρκετά πέρα από την αφετηρία του (βλ. παρακάτω την αναφορά στη λέξη « αφετηρία»). Το 8α είναι γραπτό μαθήτριας που χειρίζεται καλά τη γλώσσα και δίνει σημασία στο περιεχόμενο. Η αναφορά σε επίσκεψη μαθητών από άλλο σχολείο στο δικό της, γεγονός συνηθισμένο, δίνει αληθοφάνεια στο σενάριό της.
Κείμενα 9, 9α, 9β, 9γ , 10
Γραπτά μαθητών/τριών τη, ίδιας με την προηγούμενη Γ΄τάξης στα νεοελληνικά κείμενα. Το εξεταζόμενο κείμενο ήταν το ποίημα του Κωστή Παλαμά «Το σπίτι που γεννήθηκα». Η ερώτηση ήταν: «Γυρίζεις στο πατρικό σου σπίτι μετά από χρόνια απουσίας. Να περιγράψεις τις εντυπώσεις και τα συναισθήματά σου. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις σχήματα λόγου όπως ο ποιητής». Έχουμε μια ποικιλία στο βαθμό ευχέρειας της ελληνικής γλώσσας. Το γραπτό 9 είναι μαθήτριας που συνήθιζε να παρεμβάλει φωνήεντα ανάμεσα σε συνεχόμενα σύμφωνα (π.χ. σοχολείο = σχολείο, πορότα=πρώτα) και συνέχεε τους φθόγγους και τα γράμματα (π.χ. φ αντί θ). Το ίδιο και στην ανάγνωση, όπου επίσης συμπέραινε το τέλος μιας λέξης από την αρχή της (π.χ. καθάρισε αντί κάθισε ή περιοδικό αντί περιορισμός). Χρειάστηκαν πάνω από 2 χρόνια για να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα και προφέρονται και γράφονται δύο σύμφωνα μαζί και ότι επίσης όλες οι λέξεις που αρχίζουν με τα ίδια γράμματα δεν τελειώνουν και με τα ίδια. Μετά τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων, που σχετίζονται σαφώς και με την πολυγλωσσία, άρχισε η πρόοδός της που οδήγησε μέχρι αυτό το αποτέλεσμα, που είναι επιτυχία για την ίδια, αφού γράφει κατανοητά ελληνικά, που της επιτρέπουν να εκφράσει και συναισθήματα. Το παράδειγμά της δείχνει πόσο χρήσιμο θα ήταν αν οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουμε στην ορεινή περιοχή γνωρίζαμε στοιχεία τουλάχιστον των άλλων γλωσσών των μαθητών. Στα άλλα γραπτά (9 α, 9 β, 9 δ,10) οι μαθητές/τριες έχουν καταφέρει επίσης να εκφράσουν με μεγάλη επιτυχία τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους και κατά περίπτωση σχετικά ορθογραφημένα. Στο 9 έχουμε απόπειρα και ποιητικής έκφρασης και στο 10 ένα άρτιο νοηματικά και αισθητικά ποίημα.
Κείμενα 10, 11
Γραπτά μαθητών Γ΄ τάξης στα πλαίσια του μαθήματος «Στοιχεία Δημοκρατικού πολιτεύματος – Κοινωνική και πολιτική αγωγή». Θέμα: «Να αναφέρετε ένα κοινωνικό πρόβλημα της περιοχής σας και να προτείνετε τρόπους λύσης του».
Παρά τα ορθογραφικά και εκφραστικά λάθη φαίνεται ότι ο στόχος του μαθήματος για καλλιέργεια κοινωνικής και πολιτικής ευαισθησίας και εκκόλαψη σκεπτόμενων νέων πολιτών έχει επιτευχθεί.
Κείμενα 13, 13α
Γραπτά μαθητών/τριών Β΄ τάξης. Τους ζητήθηκε να γράψουν τι σήμαινε γι’ αυτούς/ές η συμμετοχή τους στο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων, στο οποίο συμμετείχαν σε διευρυμένο ωράριο (8η-9η ώρα). Επειδή διευκρινίστηκε ότι το γραπτό αυτό δεν βαθμολογείται και τους ζητήθηκε να είναι ειλικρινείς, δε φαίνεται μεγάλη προσπάθεια για σωστή έκφραση. Τα κείμενα έχουν θα λέγαμε μια προφορικότητα.
Θέλω μετά την παρατήρηση των παραπάνω κειμένων και όσων κειμένων ή άλλων μπορείτε να παρακολουθήσετε στην έκθεση στον προθάλαμο να βγάλετε τα δικά σας συμπεράσματα.
Από την πλευρά μου θα κωδικοποιούσα τις παρατηρήσεις μου μετά τη 13χρονη εμπειρία μου στο Γυμνάσιο Σμίνθης ως εξής:
- Μαθητές από τις πιο απομονωμένες περιοχές (Κένταυρος, Ισαία) παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Στην περίπτωση της Ισαίας, όπου η τουρκική γλώσσα είναι η μητρική αλλά και η αποκλειστικά σχεδόν καθομιλούμενη εκτός από τη γλώσσα του Κορανίου, είναι σχεδόν αδύνατη και η προφορική επικοινωνία στα ελληνικά κατά τους πρώτους μήνες στο Γυμνάσιο. Τότε η επικοινωνία υποστηρίζεται από συμμαθητές/τριες διερμηνείς. Συνήθως αυτό το στάδιο ξεπερνιέται μέχρι το τέλος της Α΄ τάξης ή και νωρίτερα. Τα παιδιά από το χωριό αυτό κατά κανόνα οδηγούνται μετά το Γυμνάσιο στην τεχνική – επαγγελματική εκπαίδευση.
- Μαθητές/τριες από κεντρικότερα χωριά, Μύκη, Σμίνθη και τα πολύ κοντινά στη Σμίνθη, παρουσιάζουν σημαντική ευχέρεια στη χρήση του προφορικού λόγου και αρκετή στη χρήση του γραπτού.
- Μαθητές/τριες που ξεκίνησαν τη σχολική επαφή με την ελληνική γλώσσα από το νηπιαγωγείο χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα με ευχέρεια προφορικά και γραπτά.
- Τα παιδιά των μορφωμένων γονέων, αυτοί συνήθως είναι οι δάσκαλοι απόφοιτοι της ΕΠΑΘ, παρουσιάζουν γενικά από τις καλύτερες επιδόσεις .
- Η χρήση της ελληνικής γλώσσας στο σπίτι των μαθητών παράλληλα με τη μητρική παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. Παιδιά μαθητών μας που φοιτούν κιόλας στο νηπιαγωγείο Σμίνθης κατανοούν ήδη την ελληνική και τη χρησιμοποιούν στην επικοινωνία τους.
- Στις περιπτώσεις μεγάλης υστέρησης συχνά ανιχνεύονται προβλήματα σωματικής ή ψυχικής υγείας του ίδιου του παιδιού ή μελών της οικογένειας . Άλλοτε πάλι άλλου είδους κοινωνικά προβλήματα: φτώχια, διαζύγια, ορφάνια κ.λ.π.
Τα παραπάνω συμπεράσματα βασίζονται σε εμπειρική παρατήρηση και δεν είναι προϊόν στατιστικής μελέτης. Νομίζω όμως ότι και αυστηρή στατιστική έρευνα δε θα τα διαφοροποιούσε σημαντικά.
Όσον αφορά τους παράγοντες που καθορίζουν τις δυνατότητες των μαθητών/τριών να χειρίζονται την ελληνική γλώσσα και τη σχολική τους επίδοση γενικά το Γυμνάσιο δεν έχει πολλά περιθώρια να παρέμβει. παρόλο που το προσπαθεί. Μπορεί όμως να κάνει πολλά ώστε κάθε παιδί ατομικά να προχωρήσει πολύ σε σχέση με τη δικιά του αφετηρία.
Αυτό μπορεί να σημαίνει απλώς ότι δεν μιλούσε καθόλου ελληνικά και τελειώνοντας το Γυμνάσιο τα μιλάει με ευχέρεια. Το συναντάς μετά από λίγα χρόνια και εκπλήσσεσαι με την πρόοδό του.
Μπορεί να σημαίνει ότι δεν έγραφε καθόλου και άρχισε να γράφει λόγο -έστω και με ατέλειες - από τον οποίο παίρνεις σαφή μηνύματα.
Μπορεί να σημαίνει ότι έγραφε ικανοποιητικά και τώρα γράφει αρκετά καλά με σωστή σύνταξη, στίξη, οργάνωση σκέψεων.
Ή να έγραφε σωστά και τώρα να έφτασε να γράφει ακόμη και λογοτεχνικά.
Οι δυνατότητες είναι άπειρες. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι κατά τη γνώμη μου δύο:
- Πώς θα έρχεται στο Γυμνάσιο με καλύτερες προϋποθέσεις, θα ξεκινά από ευνοϊκότερη αφετηρία; Εδώ είναι το μεγάλο αγκάθι της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Θεωρώ ότι με το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων έγινε ένα μεγάλο βήμα και τα αποτελέσματα της διαθεματικότητας είναι ορατά ήδη στους μαθητές μας της Α΄ Γυμνασίου.
- Το δεύτερο ερώτημα που αφορά το ρόλο του Γυμνασίου είναι πώς το τέρμα θα είναι όσο το δυνατόν πιο μακριά από την αφετηρία για τον/την κάθε μαθητή/τρια.
Έχω κι άλλοτε σε πάμπολλες ευκαιρίες αναφερθεί και προτείνει προφορικά και γραπτά και είναι λίγο πολύ γνωστά:
-Νέες μέθοδοι διδασκαλίας, βιωματικότητα, διαθεματικότητα, επιμόρφωση εκπαιδευτικών, χρήση νέων τεχνολογιών και εποπτικών μέσων διδασκαλίας, κίνητρα σε εκπαιδευτικούς για παραμονή στη θέση τους και όχι αδιάκοπη αλλαγή προσωπικού στα σχολεία της ορεινής περιοχής, εξωδιδακτικές δραστηριότητες κ.α.
Τα τελευταία χρόνια με την επέκταση των δραστηριοτήτων του ΠΕΜ και στο Γυμνάσιο μερικά σημαντικά ζητήματα από τα παραπάνω έχουν προχωρήσει και κυριολεκτικά μας έχουν λύσει τα χέρια. Η προσωπική μου εμπειρία από την εφαρμογή των εκπαιδευτικών υλικών και των προτεινόμενων μεθόδων και μέσων διδασκαλίας είναι πολύ θετική. Εφάρμοσα μαζί με άλλους συναδέλφους το πρόγραμμα σε διευρυμένο ωράριο με 8η-9η ώρα τα σχολικά έτη 2002-3 και 2003-4 και με 8η ώρα το 2004-5. Ήταν από τις παραγωγικότερες όσον αφορά την παραγωγή κειμένων αλλά και άλλων εργασιών από μαθητές χρονιές της μέχρι τώρα θητείας μου. Εργάστηκα με την ίδια τάξη και τις τρεις χρονιές και για πολλές ώρες, 10 περίπου ώρες την εβδομάδα Νεοελληνική γλώσσα και Λογοτεχνία. Οι πολλές ώρες έδιναν την ευκαιρία να υπάρχει χρόνος για εργασίες ατομικές και ομαδικές στην τάξη. Όταν αυτό αφήνεται για το σπίτι συνήθως δε γίνεται. Διευκόλυναν επίσης τη διαθεματικότητα. Η καλή γνώση των ατομικών αναγκών έδινε τη δυνατότητα για εξατομίκευση των απαιτήσεων και εργασιών. Οι ίδιοι οι μαθητές εκτίμησαν το πρόγραμμα θετικά και σας έδειξα τις απόψεις τους.
Για το θετικό αυτό αποτέλεσμα σημαντικό ρόλο έπαιξαν όλες οι αλλαγές που συντελέστηκαν στα πλαίσια του ΠΕΜ, στις οποίες προαναφέρθηκα. Αν με ρωτούσατε όμως τι ήταν το σημαντικότερο θα σας έλεγα ο χρόνος με τους μαθητές μας. Αυτός ο χρόνος που τώρα μας λείπει και γι’ αυτό δεν μπορούμε να αξιοποιήσουμε ούτε τις δικές μας νέες γνώσεις και μεθόδους ούτε τα νέα εκπαιδευτικά υλικά που είναι πλούσια και αρκετά κατάλληλα ούτε τα εργαστήρια του σχολείου ούτε τις δυνατότητες και τη δίψα των μαθητών μας που γίνεται ακόρεστη, όταν της δώσεις τα κατάλληλα ερεθίσματα.
Κατάκη Δήμητρα
22-2-2006
