Οι Πομάκοι ενημερώνουν όλη την Ελλάδα

"Η Ελλάδα μαθαίνει για τους Πομάκους της Θράκης"

Του Πομάκου δημοσιογράφου

Σεμπαϊδήν Καραχότζα

Αυτός είναι ο μεγάλος μας στόχος εδώ και πολλά χρόνια, να μάθουν δηλαδή όλοι οι Έλληνες για τους συμπατριώτες τους Πομάκους της Θράκης αφού δυστυχώς είναι ελάχιστοι εκείνοι που γνωρίζουν πράγματα για τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης καθώς και από ποιους ανθρώπους αποτελείται αυτή. Όλα αυτά τα χρόνια με μεγάλη μου λύπη διαπιστώνω πως οι περισσότεροι σ’ αυτή τη χώρα νομίζουν πως αν όχι όλοι τουλάχιστον οι περισσότεροι μουσουλμάνοι της Θράκης είναι Τούρκοι, κάτι βέβαια που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Φυσικά για τη δημιουργία αυτής της εντύπωσης, πως δηλαδή οι μουσουλμάνοι της Θράκης είναι μόνο Τούρκοι έχει μεγάλη ευθύνη και η ελληνική πολιτεία η οποία όλα αυτά τα χρόνια έχει αφήσει τους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΜΑΚΟΥΣ στο έλεος του τουρκικού προξενείου χωρίς ποτέ να τους αντιμετωπίσει ισότιμα με τους υπόλοιπους Έλληνες αυτής της χώρας. Ωστόσο κάποια στιγμή πρέπει να μάθουν όλοι οι Έλληνες τι ακριβώς συμβαίνει εδώ και δεκαετίες στη Θράκη, ποιοι άνθρωποι ζουν εκεί και τι παιχνίδια παίζονται με την ανοχή της ελληνικής πολιτείας στην πλάτη τους.

Αυτό είναι κάτι που το αναλάβαμε εμείς, μερικοί απλοί πολίτες αυτού του τόπου, ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΜΑΚΟΙ και με διάφορες περιοδείες ανά τη χώρα προσπαθούμε να εξηγήσουμε το αυτονόητο, αυτό που θα έπρεπε να ειπωθεί με τον πιο επίσημο τρόπο από στόματα των ελληνικών κυβερνήσεων, πως δηλαδή δεν είμαστε Τούρκοι αλλά Έλληνες κι ότι η μόνη μας διαφορά με τους υπόλοιπους Έλληνες είναι το θρήσκευμα. Αυτό βέβαια σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσαμε να το κάνουμε μόνοι μας κι ευτυχώς όλα αυτά τα χρόνια υπάρχει ένα πολύ συγκινητικό ενδιαφέρον από διάφορους φορείς και συλλόγους πολλών πόλεων της χώρας μας και μέσα από τη διοργάνωση εκδηλώσεων με θέμα τη ΘΡΑΚΗ και τους εκεί μουσουλμάνους μαθαίνει σιγά σιγά όλη η ΕΛΛΑΔΑ πως στη Θράκη υπάρχουμε κι εμείς, οι Έλληνες Πομάκοι.

Εκδηλώσεις αυτού του τύπου έχουν γίνει μέχρι σήμερα σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας με πρωτοβουλία που ανήκει πάντα σε τοπικούς συλλόγους και φορείς. Ήδη εγώ ο ίδιος έχω πάρει μέρος ως ομιλητής σε τέτοιες εκδηλώσεις σε Αλεξανδρούπολη, Ξάνθη, Καβάλα, Θεσσαλονίκη 3 φορές, Καρδίτσα, Έδεσσα, Αθήνα 2 φορές, Κόρινθο Λάρισα, Λαμία  ενώ ανάλογες εκδηλώσεις χωρίς τη δική μου συμμετοχή έχουν γίνει σε αρκετές ακόμα περιοχές κι έτσι πλέον θεωρώ πως ήδη έχουμε κάνει πολύ σημαντικά βήματα και μέρα με τη μέρα μαθαίνουν όλο και περισσότεροι για τους ΠΟΜΑΚΟΥΣ.

Τώρα μετά από ένα χρονικό διάστημα παύσης, η προσπάθεια μας αυτή συνεχίζεται με περισσότερη δύναμη και αποφασιστικότητα κι έτσι το επόμενο διάστημα θα ακολουθήσουν δυο ακόμα εκδηλώσεις που θα έχουν ως κύριο θέμα τους τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και ειδικότερα τους Πομάκους. Η πρώτη από τις δυο προαναφερόμενες εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθεί στην Πάτρα στις 12 Απριλίου και η δεύτερη στην Αθήνα στις 30 Μαΐου.

Αυτό που για λόγους τους οποίους έχω εξηγήσει πολλές φορές δεν κάνει η ελληνική πολιτεία θα το κάνουμε εμείς οι ίδιοι, έχουμε χρέος απέναντι στους παππούδες μας και στα παιδιά μας να προστατέψουμε την ελληνική καταγωγή μας και να μην επιτρέψουμε σε κανέναν να μας κάνει το παιχνιδάκι τους. Έχουμε χρέος να μιλήσουμε ανοιχτά παντού για όλα όσα συμβαίνουν στη Θράκη, για την προκλητική δράση του τουρκικού προξενείου και για την απίστευτη αδιαφορία των μέχρι τώρα ελληνικών κυβερνήσεων και φυσικά για την οργανωμένη απόπειρα εκτουρκισμού των Ελλήνων Πομάκων.

Αυτό κάνουμε εδώ και πολλά χρόνια κι αυτό θα συνεχίσουμε να κάνουμε, όσο υπάρχουν άνθρωποι που μας δίνουν βήμα εμείς δε θα σταματήσουμε να φωνάζουμε πως είμαστε Έλληνες και πως κάποιοι θέλουν να μας κάνουν με το ζόρι Τούρκους. Αν χρειαστεί δε θα αφήσουμε ούτε μια πόλη, ούτε ένα χωρίο αυτής της χώρας στο οποίο να μην έχουμε πάει αλλά είμαστε αποφασισμένοι να μάθουν όλοι την αλήθεια για τη Θράκη, μια αλήθεια που η ελληνική πολιτεία δυστυχώς την κρύβει εδώ και δεκαετίες. Κάνουμε λοιπόν αυτή τη νέα αρχή από Πάτρα και Αθήνα με την ελπίδα ότι σύντομα θα μας δοθεί η ευκαιρία να επισκεφτούμε και άλλες περιοχές της Ελλάδας καθώς ήδη υπάρχουν συζητήσεις για αντίστοιχες εκδηλώσεις σε πολλές ακόμα πόλεις.

Το αναλυτικό πρόγραμμα των δύο εκδηλώσεων:

 Πάτρα 12 Απριλίου

Συνεδριακό Κέντρο Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας

Σάββατο, 12 Απριλίου 2014, ώρα 20:30

«Γνωρίζοντας τους Πομάκους της Θράκης»

Είσοδος ελεύθερη

Συμμετέχουν:

Σεμπαϊδήν Καραχότζα, κεντρικός ομιλητής

Βαγγέλης Δωρόπουλος, Γκάιντα

Γιάννης Καναργιέλης, κρουστά

Γιάννης Κυριακίδης, ακορντεόν

Εμινέ Μπουρουτζή, τραγούδι

Χορευτικό  τμήμα Συλλόγου Διοικητικών Υπαλλήλων Τ.Ε.Ι. Δυτ. Ελλάδας

Χορευτικό τμήμα Συλλόγου Δασκάλων & Νηπιαγωγών Πάτρας

Χορηγοί εκδήλωσης: Αφοι Κομπατσιάρη & Χρήστος Γαλανόπουλος, ανάδοχοι εστιατορίων Τ.Ε.Ι. Δυτ. Ελλάδας

Αθήνα 30 Μαΐου 

Η ημερίδα περί Θράκης πρόκειται να γίνει την Παρασκευή 30 Μαΐου 2014 στην Ακαδημία Αθηνών με συνδιοργάνωση της Ακαδημίας Αθηνών και του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.).

Τίτλος της ημερίδας: "Παρελθόν Παρόν και Μέλλον Δυτικής Θράκης".

Προβλέπονται δύο περίοδοι τριών εισηγήσεων (με ενδιάμεσο διάλειμμα 20 λεπτών) που θα ακολουθούνται από ημίωρο χρόνο ερωτήσεων.

Η διάρκεια κάθε εισήγησης θα είναι 20 λεπτά.

1. Ομιλία του Στρατηγού Φράγκου Φραγκούλη με θέμα: Γεωπολιτική αξία Θράκης και Διεθνές περιβάλλον - Προκλήσεις και Απειλές Άμυνας και Αφάλειας Περιοχής.

2. Ομιλία Σεμπαϊδήν Καραχότζα με θέμα Ιστορικά δεδομένα, Συνθήκη Λωζάννης και Μουσουλμανική Μειονότητα Δυτ. Θράκης - Παρόν και μέλλον μειονότητας.

3.    Διαχρονική Ελληνική Πολιτική Πρακτική και Τουρκική Διείσδυση στη Δυτ. Θράκη (ΑΠΟ ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.).

4.    Τρέχουσα εκπαιδευτική πραγματικότητα της Μουσουλμανικής Μειονότητος Θράκης. Διαπιστώσεις και Προτάσεις Βελτιώσεως Αυτής. (Νικοπούλου Χαρά)

5.    Η Θρησκευτική Λατρεία της Μουσουλμανικής Μειονότητος Θράκης. Συνθήκη Λωζάννης,  Σύνταγμα και Ευρωπαϊκό κεκτημένο. (ΑΠΟ ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)

6.    Οικονομία και Ανάπτυξη Περιοχής Θράκης. Ευκαιρίες, Προϋποθέσεις, Περιορισμοί.   (ΑΠΟ ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.).

ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ

09.30 – 10.00: Χαιρετισμοί Προέδρων. Εισαγωγή συντονιστού.

10.00 – 10.20: 1^η Εισήγηση

10.25 – 10.45: 2^η Εισήγηση

10.50 – 11.10: 3^η Εισήγηση

11.10 – 11.30: Ερωτήσεις – Συζήτηση

11.30 – 11.50: Διάλειμμα

11.55 – 12.15: 4^η Εισήγηση

12.20 – 12.40: 5^η Εισήγηση

12.45 – 13.05: 6^η Εισήγηση

13.05 – 13.25: Ερωτήσεις – Συζήτηση

13.25 – 13.40: Ανακεφαλαίωση και Επίλογος συντονιστού.

Σ. Καραχότζα

  

Οι Πομάκοι συναντούν το Νασραντίν Χότζα

Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας Λαογραφίας

Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του “popular”) λαϊκού πολιτισμού

ΞΑΝΘΗ 21 Φεβρουαρίου 2014

  

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Θ. ΚΟΚΚΑΣ

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΝΑΣΡΑΝΤΙΝ ΧΟΤΖΑ

ΣΤΙΣ ΕΥΤΡΑΠΕΛΕΣ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ

Στη μνήμη του Πομάκου αφηγητή Χασάν Μεχμεταλή

(1944-2009)

Abstract

The humorous stories of Nasraddin Hoja were based on a pre-existing narrative repertory and borrowed a lot of elements from ancient myths. The similarities of the facetious tales of the Pomaks of Thrace with those spread around the world reveal the wide dissemination of the popular philosopher figure, which is an integral part of the world cultural heritage. Nasraddin Hoja is an archetypal image, which has incorporated many hilarious stories and anecdotes. His clever-foolish nature corresponds to the ambivalence of his personality. Nasraddin appears in the folk tales of the Pomaks as naive, righteous and good-hearted or as cunning and spiteful. His jokes do not only aim at entertaining his listeners but they also have multiple social dimensions which subvert the accepted standards. The comical outcome arises as a result of the conflict of contrarious elements. The very figure of Nasraddin  is a personalization of mutability and inconstancy. The hero’s oscillation between extreme forms of behaviour makes the Pomak narrative audience reconsider the borderline between reason and absurdity, reality and illusion.

Εισαγωγή

Ο Νασραντίν Χότζας, ο προσφιλής ήρωας των φτωχών και των καταπιεσμένων, είναι ουσιαστικά μια μορφή αρχετυπική, στην οποία αποδόθηκαν ιστορίες και ανέκδοτα πολλών αιώνων. Η διπλή του φύση ως έξυπνου-βλάκα αντιστοιχεί στην αντιφατικότητα της προσωπικότητάς του. Ο σοφός/αφελής πρωταγωνιστής των λαϊκών αφηγήσεων είναι ουσιαστικά ένας αντιήρωας. Άλλοτε εμφανίζεται ως αλήτης, κατεργάρης και απατεώνας κι άλλοτε ως κυνικός φιλόσοφος, που ασκεί αυστηρή κριτική στην κοινωνική υποκρισία. Κινούμενος συνεχώς στο όριο λογικού και παράλογου, ανατρέπει με τα λόγια και τις πράξεις του κάθε έννοια καθωσπρεπισμού.

Το όνομα του Νασραντίν γράφεται διαφορετικά σε κάθε γλώσσα, ενώ πριν ή μετά από το όνομα τίθεται ένας τίτλος σοφίας (1). Ο Νασραντίν Χότζας των Πομάκων της Θράκης ονομάζεται Nastradin στη Βουλγαρία,  Nasreddin Hoca στην Τουρκία και το Καζακστάν, Nasreddin Afandi στην Κιργιζία, Mullah Nasruddin στο Αφγανιστάν, Molla Nasreddin στο Αζερμπαϊτζάν,  Molla Nesiruddin στο Πακιστάν, Afandi στην Κίνα, Τζουχά (2) στις αραβικές χώρες.

Η παγκοσμιότητα του Νασραντίν Χότζα

Πολλοί λαοί της Μέσης Ανατολής και της Ασίας, όπως οι Πέρσες (3), οι Ουζμπέκοι, οι Άραβες, οι Τούρκοι, και οι Αφγανοί θεωρούν το Νασραντίν Χότζα δική τους εθνική φιγούρα και αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής τους κληρονομιάς (4).

Σχετικά με την ιστορικότητα της φυσιογνωμίας του Νασραντίν Χότζα, κυρίαρχη είναι η γνώμη ότι έζησε στα τέλη του 13^ου αιώνα μ.Χ.. Άλλες θεωρίες τοποθετούν το Νασραντίν στο 14^ο ή στο 15^ο αιώνα, ενώ κάποιοι τουρκολόγοι πιστεύουν ότι η εικόνα του βασίστηκε στην αραβική φιγούρα του Τζουχά. Σύμφωνα με τον καθηγητή Mikail Bayram, το πλήρες όνομα του ήταν Nasir ud-din Mahmud al-Khoyi, γεννήθηκε στο Αζερμπαϊτζάν και υπηρέτησε ως καδής (ιεροδικαστής) στην Καισάρεια.

Σήμερα στην Τουρκία έχει διαμορφωθεί μια λαϊκή εκδοχή που τοποθετεί τη γέννηση του Νασραντίν Χότζα στο 605 έτος Εγείρας ( 1208 μ.Χ. ). Τόπος γέννησής του θεωρείται το χωριό Χόρτο (Hortu) κοντά στην πόλη του Εσκί Σεχίρ, ενώ πιστεύεται ότι πέθανε το 683 έτος Εγείρας (1284 μ.Χ.) στο Akşehir (5). Μόλις 118 χρόνια μετά από τον υποτιθέμενο θάνατό του εισβάλει στην Ανατολία το 1402 ο Ταμερλάνος (1336-1405). Η εύπλαστη μορφή του αποφθεγματικού γελωτοποιού προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες και δημιουργήθηκαν ανέκδοτα του Νασραντίν με τον ξακουστό βασιλιά των Μογγόλων.

Βαλκανικές αλληλεπιδράσεις

Στο χώρο των Βαλκανίων έχει αποδειχθεί ότι υπάρχει ένα κοινό πολιτιστικό υπόστρωμα που καταγράφεται (6) στις περιπτώσεις της λαϊκής τέχνης και αρχιτεκτονικής, των εθιμικών εκδηλώσεων, της γλώσσας, των δημοτικών τραγουδιών, των παροιμιών, αλλά και των λαϊκών παραμυθιών. Οι μικρασιατικές ευτράπελες ιστορίες εξαπλώθηκαν ευρύτατα στα Βαλκάνια στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Ο Μαγιόπουλος (7) επισημαίνει ότι στη διάδοση των ανεκδότων του Χότζα συνέβαλαν σημαντικά και οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα οι τουρκόφωνοι Ρωμιοί. Η μορφή του Νασραντίν Χότζα διασκευάστηκε στα μέτρα του κάθε λαϊκού πολιτισμού, αποκτώντας ιδιαίτερα γλωσσικά και αφηγηματικά γνωρίσματα και ενσωματώνοντας χαρακτηριστικά παλαιότερων κωμικών ηρώων, όπως ο Τζουχά των Αράβων ή οι πρωταγωνιστές των Αισώπειων μύθων.

Αξιοπρόσεκτη είναι η συνάφεια της αισιόδοξης μορφής του Νασραντίν των Πομάκων με την αντίστοιχη εύθυμη εικόνα του Χίταρ Πέταρ (8) των Βουλγάρων. Ο Χίταρ Πέταρ (Хитър Петър) είναι ο πιο γνωστός Βούλγαρος λαϊκός κωμικός ήρωας. Το όνομά του προέρχεται από το ανδρικό όνομα Πέταρ (Πέτρος) και από το επίθετο Χίταρ που σημαίνει «πονηρός, πανούργος». Για πρώτη φορά ο Χίταρ Πέταρ  εμφανίζεται τον 16^ο -17^ο  αιώνα (9), όταν η Βουλγαρία ήταν ακόμα υπό οθωμανική κυριαρχία. Η μορφή του Χίταρ Πέταρ  αποκρυσταλλώνεται στα μέσα του 19^ου αιώνα, οπότε και αποκτά τη θέση του και στα βουλγαρικά σχολικά εγχειρίδια.

Η φιγούρα του Χίταρ Πέταρ είναι στενά συνδεδεμένη με τη φιγούρα του Νασραντίν Χότζα. Αν συγκρίνουμε τους δύο ήρωες των λαϊκών ανεκδότων θα δούμε ότι, όπως ο Νασραντίν, έτσι και ο Χίταρ Πέταρ είναι χωρατατζής και προκαλεί το γέλιο με τα κόλπα του και τις προσπάθειές του να εξαπατήσει.  Η Dobreva  επισημαίνει ότι  «μερικές φορές τα δύο πρόσωπα ταυτίζονται, ενώ άλλοτε εμφανίζονται να δρουν ανταγωνιστικά, παρουσιάζοντας και οι δύο την ίδια επιδεξιότητα στο ρόλο του γελωτοποιού και του χωρατατζή» (10).          

Η διάχυση του Νασραντίν στους Πομάκους της Θράκης

Ο Νασραντίν Χότζας ανήκει στις προφορικές κοινωνίες και λειτουργεί δυναμικά μέσα σε αυτές. Στην περίπτωση των Πομάκων (11), οι ευτράπελες ιστορίες του αποτελούν ένα μικρό μόνο τμήμα των λαϊκών παραμυθιών τους. Η εικόνα που αποκομίζουμε για το Νασραντίν μέσα από το πομάκικο παραμύθι είναι αντιφατική. Άλλοτε εμφανίζεται απλοϊκός, δίκαιος και καλόκαρδος κι άλλοτε παμπόνηρος και μοχθηρός. Τα χωρατά του δεν αποσκοπούν όμως μόνο στο να μας διασκεδάσουν, καθώς έχουν ποικίλλες κοινωνικές προεκτάσεις.

Οι διηγήσεις των Πομάκων της Θράκης για το Νασραντίν είναι αλλόκοτες και ασυνήθιστες. Σοκάρουν, εκπλήττουν και αιφνιδιάζουν, όπως όταν καβαλάει ανάποδα το γάιδαρο, (12)  όταν μένει τρεις μέρες νηστικός, επειδή ντρέπεται να φάει (13), όταν προσπαθεί να ζεστάνει το καζάνι με ένα κερί (14), όταν ρίχνει μαγιά στη λίμνη για να την κάνει γιαούρτι (15), όταν κλέβει τα βουβάλια και φυτεύει τις ουρές τους (16) ή όταν τρώει ξύλο από το χαλβατζή, επειδή θέλει να φάει τζάμπα χαλβά (17).

Ακόμα και το άκουσμα του ονόματος του Νασραντίν προξενεί το γέλιο στους Πομάκους, πριν ακόμα αρχίσει η αφήγηση της ιστορίας. Έχει ενδιαφέρον ο τρόπος που οι Πομάκοι της Μύκης ερμηνεύουν μέσα από ένα παραμύθι (18) πώς βγήκε η φήμη του Νασραντίν Χότζα:

Σπουδάζανε κάπου σαν φοιτητές. Ήταν συμφοιτητής με άλλους δύο. Ο καθηγητής τους είχε ένα αρνάκι.

 Τους το έσφαζε, το τρώγανε και την άλλη μέρα το αρνάκι παρέμενε αρνάκι.

      Ήρθε η στιγμή ο καθηγητής να πάει κάπου και αυτοί συμφωνήσανε και οι τρεις να σφάξουν το αρνί για να το διαβάσουνε και να αναστηθεί. Το φάγανε. Διαβάζανε, διαβάζανε, το αρνί δεν ανασταινόταν.

 Όταν γύρισε ο καθηγητής ρώτησε:

-Πού είναι το αρνί;

-Ε, το φάγαμε!

- Και εντάξει, λέει.

Ρωτάει τον ένα:

- Εσύ τι έκανες;

- Δεν έγινε τίποτα, εγώ το έσφαξα.

- Εσύ πάντα να σφάζεις (στη ζωή σου).

Ρωτάει τον άλλον:

- Εσύ τι έκανες;

- Δεν έγινε τίποτα, εγώ τον βοηθούσα.

- Εσένα πάντα να σε βοηθάνε (στη ζωή σου).

Ρώτησε το Νασραντίν:

-Εσύ τι έκανες;

- Δεν έγινε τίποτα, εγώ γέλαγα.

- Με εσένα, του λέει, πάντα να γελάνε.

Και από εκείνη τη στιγμή και μετά πάντα γελάνε μαζί του.

Uchíliso so telebâ.

Telebâ ye bul as dvamíne druzâ. Hójeno mi ye imâl annó yágne.

Ζaklála mi go i zavód go i na drúganek déne yágneso si ye yágne. 

    Dashlólo sïrá hójeno da íde nah nókade i tíye

so zdúmovot i trimínane da zakólet yágneno i da mo payót za da si stáne.

Iszâli go. Pâli so, pâli, yágneno na ráchi da si stáne.

Agá si ya dashló hójeno papîtal ye:

-Kadé ye yágneto?

- Che, izédahme go!

- Chi, da, víka.

Papîtava annókne:

- Tï kakná práisho?

- Néma níkakna, ya go zaklá.

- Tï dáyma dannó si le kólish.

Drúgokne papîtava :

-Tï kakná práisho?

- Néma níkakna, ya mo pomágasho.

- Tébe danó si ti dáyma le pamágot.

Nasradína papîtava :

- Tï kakná práisho ?

- Néma níkakna, ya mi so le smäh.

- Τébe, mo víka, dáyma danó si ti so le smöt.

I at túka nasám ’sána mu so le smöt.

Όπως επεσήμανε ο Μερακλής (19), στις ευτράπελες ιστορίες το σοβαρό και το αστείο συμπλέκονται, το κωμικό και το τραγικό συνδέονται αντιθετικά, με τα αστεία και τα σοβαρά στοιχεία συχνά να συνυπάρχουν. Ο Νασραντίν Χότζας των Πομάκων μερικές φορές εμφανίζεται αθυρόστομος και άξεστος, ενώ το χιούμορ του είναι συχνά χοντροκομμένο, με σεξουαλικά υπονοούμενα. Άλλοτε πάλι φαίνεται βέβηλος και ιερόσυλος. Αντίστοιχη είναι και η εικόνα του σε παγκόσμιο επίπεδο, γεγονός που οδηγεί το Μαγιόπουλο (20) να υποστηρίζει ότι σε πολλά ανέκδοτα του Χότζα διακωμωδούνται θρησκευτικές εκδηλώσεις της μουσουλμανικής θρησκείας.

Οι αρχαίες ρίζες των ευτράπελων ιστοριών του Νασραντίν Χότζα

Η εικόνα του Νασραντίν Χότζα δανείστηκε πολλά στοιχεία από αρχαίες κωμικές φιγούρες. Αυτό καταδεικνύεται από το γεγονός ότι πολλές πομακικές ιστορίες για το Νασραντίν Χότζα αποτελούν δημοφιλείς τύπους της παγκόσμιας ευτράπελης αφηγηματολογίας και ανάγονται σε αρχαίους μύθους. Θα δούμε παρακάτω ορισμένα παραδείγματα.

Οι ιστορίες του Νασραντίν πολλές φορές μας φέρνουν στη μνήμη την εικόνα του κυνικού Διογένη (21). Στην αρχαία Ελλάδα κυκλοφορούσαν ευρύτατα ανέκδοτα (22) και ευφυολογήματα όπου πρωταγωνιστούσε ο Διογένης ο «Κύων» (23), καταγόμενος από τη Σινώπη του Πόντου (περ. 400-325 π.Χ.). Ο ετοιμόλογος (24) φιλόσοφος με τις αποφθεγματικές απαντήσεις του και τη συχνή χρήση λογοπαιγνίων μπορεί να θεωρηθεί αρχαίος πρόγονος του Νασραντίν Χότζα. Ο παραλληλισμός δεν είναι αυθαίρετος, καθώς υπάρχουν ομοιότητες τόσο στον τρόπο ζωής των δύο μορφών (φτωχοί, ζητιάνευαν, έτρωγαν ξύλο, γύριζαν από μέρος σε μέρος) όσο και λόγω της αποκλίνουσας συμπεριφοράς τους που λειτουργούσε ανατρεπτικά, προτείνοντας μία αντισυμβατική στάση ζωής. Επιπλέον, η υπονόμευση των αποδεκτών κοινωνικών πρακτικών φαίνεται στον τρόπο που και οι δύο χλεύαζαν  τους υψηλά ιστάμενους. Ο Διογένης «τοὺς ῥήτορας καὶ πάντας τοὺς ἐνδοξολογοῦντας τρισανθρώπους ἀπεκάλει ἀντὶ τοῦ τρισαθλίους» (25) «εὐγενείας δὲ καὶ δόξας καὶ τὰ τοιαῦτα πάντα διέπαιζε, προκοσμήματα κακίας εἶναι λέγων» (26). Για το Διογένη το μέγιστο αγαθό ήταν η ελευθερία του λόγου: «τί κάλλιστον ἐν ἀνθρώποις, ἔφη, "παρρησία."» (27). Αυτή η ελευθερία της έκφρασης είναι βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα και της μορφής του Νασραντίν Χότζα.

Αρχαίες ρίζες διαπιστώνουμε και σε μια πομάκικη ιστορία για το Νασραντίν Χότζα η οποία αναπαράγει τον Αισώπειο μύθο (28) του ανόητου που νομίζει ότι το φεγγάρι έπεσε στο πηγάδι και προσπαθεί να το βγάλει. Στο διεθνή κατάλογο των παραμυθιών (29) η ιστορία αυτή έχει τον αριθμό AaTh 1335Α. Είναι βέβαιο πως η ένταξη του μύθου στο ρεπερτόριο του Νασραντίν Χότζα έγινε πολύ αργότερα. Πρέπει εδώ να επισημανθεί η γενικότερη μορφολογική και θεματική συγγένεια των Αισώπειων μύθων με τις ιστορίες του Νασραντίν Χότζα. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει αφήγηση μιας σύντομης περιπέτειας που καταλήγει στο επιμύθιο, το οποίο είτε συνοψίζει τα συμβάντα είτε τα ανατρέπει με τρόπο απροσδόκητο. Το εύθυμο ύφος, η σκωπτική διάθεση και η διδακτική κατάληξη αποτελούν επίσης στοιχεία των ιστοριών του Νασραντίν Χότζα τα οποία απαντώνται και στους μύθους του Αισώπου.

Ένας άλλος αρχαίος μύθος που συναντάμε στα πομακοχώρια (30) εμφανίζει το Νασραντίν να θέλει να διδάξει το γάιδαρό του να μην τρώει και να τον αφήνει νηστικό επί πολλές μέρες. Μετά από πέντε μέρες το γαϊδούρι πεθαίνει και ο Νασραντίν σχολιάζει με αφέλεια: «Μόλις τόμαθα το γαϊδούρι μου να μην τρώει και πέθανε». Πρόκειται για ένα ανέκδοτο που καταγράφεται για πρώτη φορά τον 5^ο αιώνα μ.Χ. στο έργο Φιλόγελως (31) του Ιεροκλέους και του Ευαγρίου του Γραμματικού:

«Σχολαστικός θέλων αὐτοῦ τόν ὂνον διδάξαι μή τρώγειν οὐ παρέλαβεν αὐτῷ τροφάς. Ἀποθανόντος δέ τοῦ ὄνου από λιμοῦ ἔλεγε. Μεγάλα ἐζημιώθην. Ὃτε γάρ ἒμαθε μή τρώγειν, τότε ἀπέθανεν».

Η διάχυση του μύθου είναι ευρεία: από τη Νότια Αφρική και το Κατάρ μέχρι την Ουκρανία, τη Δανία και τη Φινλανδία. Το παράδοξο στην ευτράπελη αυτή ιστορία δεν έγκειται απλώς στην ανοησία των προθέσεων του ήρωα αλλά και στο γεγονός ότι αντί να συνειδητοποιεί το λάθος του, παραξενεύεται πιστεύοντας ότι είχε πετύχει το στόχο του. Είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα της πομακικής αυτής διήγησης με τον αρχαίο μύθο που αναφέρεται στο Φιλόγελω, γεγονός που αναδεικνύει τη διαχρονικότητα του κωμικού στοιχείου και συνδέει το Νασραντίν Χότζα με τις αρχαίες ανεκδοτολογικές αφηγήσεις.

Θεματολογία και κοινωνικά συμφραζόμενα

Τα ανέκδοτα για το  Νασραντίν Χότζα φτάνουν συχνά στα άκρα ανατρέποντας τα κοινωνικά παραδεδεγμένα πρότυπα (32). Μέσα από την ατμόσφαιρα ευθυμίας που δημιουργούν διαχέονται πολλά σχόλια σχετικά με τις ενδοκοινοτικές σχέσεις και συγκρούσεις, ενώ η αντικειμενικότητα της αλήθειας αμφισβητείται από έναν ήρωα που συνδυάζει την απόλυτη εξυπνάδα με την απόλυτη βλακεία. Έχει κανείς την εντύπωση πως όσο πιο προκλητικό είναι το περιεχόμενο των αντίστοιχων ιστοριών τόσο πιο ενδιαφέρουσα γίνεται η αφήγησή τους. Παρόλα αυτά, μέσα από την αμφισβήτηση των κοινωνικών αξιών το ακροατήριο ουσιαστικά δεν κάνει τίποτα άλλο από το να τις επιβεβαιώνει, επαναπροσδιορίζοντας τα όριά τους.

Οι δικαστές, οι έμποροι, οι μπέηδες οι άνθρωποι της εξουσίας βρίσκονται στο στόχαστρο της σάτιρας του Νασραντίν. Για παράδειγμα, η ευτράπελη ιστορία αρ. AaTh 1642Α είναι μια δικαστική εμπλοκή του Χότζα με τον πρόεδρο του χωριού. Θα αναφερθούμε εδώ σε μια καταγραφή μας από το χωριό Ωραίον Ξάνθης (33). Η αφήγηση δομείται πάνω στη μεμψίμοιρη (34) ρήση του χότζα: «Άμα θέλει ο Θεός, εδώ θα τα φέρει τα λεφτά, στα γόνατα». Στην ιστορία αυτή ο μπέης εξευτελίζεται σταδιακά μέσα από τα τεχνάσματα του καλαμπουρτζή Νασραντίν. Η διακωμώδηση του μπέη γίνεται προφανώς δεχτή με χαρά από το ακροατήριο ως διακωμώδηση της τοπικής εξουσίας, ενώ η εξαπάτηση των δικαστών και των αρχόντων ισοδυναμεί με την αμφισβήτηση της απόλυτης κυριαρχίας τους στην κοινωνική κλίμακα. Βλέπουμε, λοιπόν και στην περίπτωση του Νασραντίν των Πομάκων στοιχεία που κυριαρχούν γενικότερα στην ευτράπελη αφηγηματολογία. Ο Μερακλής (35) τονίζει πως στις ευτράπελες διηγήσεις  οι εύποροι δεν ταυτίζονται με τους έξυπνους. Αντίθετα, οι έξυπνοι είναι συχνά φτωχοί, γεγονός που από μόνο του αποτελεί μία εκτροπή. Έτσι και ο Νασραντίν ουσιαστικά ταυτίζεται με τους φτωχούς και τα όνειρά τους για κοινωνική άνοδο.

Πολλές ευτράπελες ιστορίες του Χότζα καθρεφτίζουν εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές που προσαρμόζονται από τους Πομάκους αφηγητές στις συνθήκες των αγροτο-κτηνοτροφικών κοινοτήτων τους. Σε αυτές τις συναλλαγές ο Νασραντίν Χότζας εμφανίζεται να ξεγελάει με διάφορα τεχνάσματα τους άλλους. Σε ένα επεισοδιακό παραμύθι (36), που ανήκει στον παραμυθιακό τύπο AaTh 1542, βλέπουμε το Χότζα να εξαπατά κάποιους εμπόρους και να πουλάει ένα γάιδαρο, ισχυριζόμενος ότι το ζώο βγάζει λίρες. Οι αγοραστές διαπιστώνουν το ψέμα και τον κυνηγούν, αλλά μετά από πολλές περιπέτειες ο Νασραντίν γλιτώνει.      

Υπάρχουν πολλές εκδοχές του παραμυθιού παγκοσμίως (Υεμένη, Κορέα, Ιαπωνία,  Ινδιάνοι Βόρειας Αμερικής κλπ), όπου ο πρωταγωνιστής έχει άλλο όνομα. Σε όλες τις παραλλαγές κοινό στοιχείο είναι η προσπάθεια εξαπάτησης άλλων εμπόρων με παρόμοια τεχνάσματα, όπως αυτό του μαγικού αυλού που ανασταίνει νεκρούς. Παρόμοια είναι και η κατάληξη των παραμυθιών με την απόπειρα να κλειστεί μέσα σε ένα σακί ο ήρωας, ο οποίος τελικά ξεφεύγει και θριαμβεύει. Σε όλη αυτή τη μακροσκελή περιπέτεια το κωμικό στοιχείο υποχωρεί μπροστά στη δράση και την εντυπωσιακή εναλλαγή των μοτίβων που αγγίζουν τα όρια του εξωπραγματικού.

Εθνοστερεότυπα, ενδο-οικογενειακές σχέσεις και παιδαγωγικές αξίες

Το παραμύθι της πεισματάρας γυναίκας (AaTh 1365 A) (37) είναι ενδεικτικό του πώς οι ιστορίες του Νασραντίν Χότζα ενσωματώνουν παλαιά στερεότυπα σχετικά με τις διαφυλικές σχέσεις. Το παραμύθι ξεκινάει με ένα καυγά του Νασραντίν Χότζα με τη γυναίκα του, που καταλήγει να την πετάξει στο ποτάμι. Ο χότζας μετανιώνει και αρχίζει να την αναζητά ακολουθώντας το ποτάμι προς τα πάνω. Όταν τον ρωτούν γιατί δεν την ψάχνει προς τα κάτω, ο Νασραντίν απαντά: «Δεν ξέρεις πόσο πεισματάρα είναι, εκείνη προς τα πάνω θα πήγε οπωσδήποτε».

Η υποτιμητική στάση απέναντι στο γυναικείο φύλο, που γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στο παραμύθι για τη πεισματάρα γυναίκα, αναδεικνύει τις εσωτερικές δομές των παραδοσιακών οικογενειών των ορεινών κοινοτήτων.  Οι ανδροκρατούμενες κοινωνίες δεν ανέχονταν το να διαφωνήσει μία γυναίκα με τον άνδρα της. Ο άνδρας είχε πάντα δίκιο. Στη γυναίκα αποδίδονται τα αρνητικά γνωρίσματα της ισχυρογνωμοσύνης και του παραλογισμού, τα οποία τη συνοδεύουν ακόμα και μετά το θάνατό της! Όπως επισημαίνει ο Μερακλής (38), γενικότερα στις ευτράπελες διηγήσεις που σχετίζονται με τις συζυγικές σχέσεις ο άντρας είναι αυτός που συνήθως αποκαλύπτει την κουταμάρα της γυναίκας. Αυτό ισχύει και στις πομάκικες εκδοχές του Νασραντίν, όπου η γυναίκα του εμφανίζεται υποδεέστερη.

Δεν θα ήταν σωστό να προσπαθούμε σε κάθε περίπτωση να εξάγουμε από τα ανέκδοτα του Νασραντίν ηθικά μηνύματα, εφόσον βασικός στόχος τους είναι η διασκέδαση των ακροατών και όχι η διδαχή τους. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ιστορίες που αντανακλούν παραδοσιακές παιδαγωγικές αρχές. Για παράδειγμα, σε μια δημοφιλή ιστορία (39), ο Νασραντίν στέλνει το γιο του να του φέρει νερό με μια στάμνα και τον δέρνει προκαταβολικά, για να μη σπάσει τη στάμνα. Στις διεθνείς παραλλαγές της ιστορίας από άλλες χώρες ένας δάσκαλος μαστιγώνει το μαθητή του, χωρίς αυτός να έχει κάνει τίποτα, για να τον διδάξει να αποφεύγει το κακό. Η επιβολή σωματικής τιμωρίας με σκοπό το σωφρονισμό αποτελούσε συνηθισμένο φαινόμενο στις αγροτικές κοινωνίες. Η τιμωρία, βέβαια, πάντοτε συνδέονταν με κάποια αξιόποινη πράξη. Το γεγονός ότι εδώ επιβάλλεται πριν από την επιτέλεση οποιασδήποτε πράξης αποτελούσε, στα μάτια των Πομάκων επιβεβαίωση της αναγκαιότητας μιας αυστηρής παιδαγωγικής πρακτικής.

Από την προσποιητή μωρία στη διεισδυτική ευφυολογία

Δεν αρκεί το απλό χιούμορ μιας μεμονωμένης ιστορίας για να δημιουργηθεί η εικόνα του Νασραντίν. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η γνώση από το ακροατήριο και άλλων παρόμοιων ιστοριών, οι οποίες συνθέτουν την αστεία εικόνα του. Είναι ακριβώς αυτά τα αφηγηματικά συμφραζόμενα που προκαλούν το γέλιο, ακόμα και πριν την έναρξη της αφήγησης. Απαραίτητη προϋπόθεση η προσποιητή ανοησία του ήρωα, μια έξυπνη ανοησία που συνορεύει με τη φρονιμάδα. Η αντικειμενικότητα της αλήθειας μοιάζει συνεχώς να γελοιοποιείται. Έτσι, με τη διπολικότητά τους, τα παραμύθια του Νασραντίν Χότζα υποσκάπτουν κάθε μορφής σταθερότητα, κάνοντας το ακροατήριο να επανεξετάσει τα εννοιολογικά του στερεότυπα.

Πολλά ανέκδοτα ξεχειλίζουν από εικόνες μωρίας. Για παράδειγμα σε μια ευτράπελη ιστορία (AaTh 1288A), όπως την καταγράψαμε στα Κιμμέρια (40), βλέπουμε το Νασραντίν να πηγαίνει για ξύλα στο βουνό με επτά γαϊδούρια. Όταν είναι ανεβασμένος πάνω σε ένα ζώο, μετράει τα γαϊδούρια και τα βρίσκει έξι, ενώ όταν κατεβαίνει τα βρίσκει επτά. Η διήγηση αυτή απαντάται, μεταξύ άλλων, στην Ινδία, το Ιράν, τη Σομαλία, την Ουγγαρία και τη Λιθουανία. Ο Πομάκος αφηγητής από το χωριό Λιβάδι Κιμμερίων ξεκινά από αυτό το απλό περιστατικό της απαρίθμησης των ζώων και συνεχίζει προσθέτοντας κι άλλες παράλογες περιπέτειες σε μια ενιαία αφήγηση: Ο Νασραντίν κόβει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται, συναντά κάποιον που κρατά τον τοίχο να μην πέσει, ζητά από κάποιον να βάλει τα χέρια του εκεί που έσχιζε ένα ξύλο, βράζει το σπόρο που θα φυτέψει, σφάζει τα γουρούνια, κόβει τις ουρές τους και λέει ότι βουλιάξανε, ανεβαίνει πάνω στο κυπαρίσσι παριστάνοντας τον κούκο για να πει ότι ήρθε η άνοιξη.  Ο συμφυρμός πολλών ανεκδότων σε συνεχή ροή δείχνει την ικανότητα του αφηγητή να συνδυάζει διαφορετικά μοτίβα για να σκιαγραφήσει το χαρακτήρα του Νασραντίν Χότζα. Έχει τεράστιο ενδιαφέρον η κατακλείδα του Πομάκου αφηγητή σε αυτή την αφήγηση:

Έχει πολλά παραμύθια ο Νασραντίν.  Και λέγανε οι γέροι: «Στις σαράντα μέρες άμα δε θυμηθείς το όνομά του θα ξαναβγεί απ’ το χώμα.  Za kirk déne akú ne spominésh Nasradíne sha se izlézi pak».

Η φράση αυτή επισημαίνει το γεγονός ότι οι ευτράπελες ιστορίες αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της ζωής των παραδοσιακών κοινοτήτων. Εξίσου ανόητος εμφανίζεται ο Νασραντίν όταν δε μπορεί να μετρήσει σωστά τις μέρες που απομένουν για το μπαϊράμι.  Στην πομακική εκδοχή του παραμυθιακού τύπου AaTh 1848A από την περιοχή Μύκης (41), ο Νασραντίν Χότζας κάθεται στο καφενείο και τον ρωτούν πόσες μέρες μένουν για το μπαϊράμι. Εκείνος είχε βάλει μέσα σε ένα κιούπι πετραδάκια, όσα και οι μέρες που απομένανε. Όμως, κάποια παιδιά είχαν προσθέσει κι άλλα πετραδάκια. Έτσι ο χότζας ξεγελιέται κι οι χωριανοί τού λένε: «Νασραντίνε, σήμερα είναι μπαϊράμ, κι εσύ χαμπάρι δεν έχεις πάρει». Πρόκειται για κάτι ιδιαίτερα αστείο ένας χότζας να μη γνωρίζει πότε είναι η μεγάλη αυτή θρησκευτική γιορτή και να χρησιμοποιεί πετραδάκια για να μετράει, εμφανιζόμενος ως αναλφάβητος. Το γέλιο που βγαίνει από την αφήγηση αυτή δεν προέρχεται τόσο από την ίδια τη φιγούρα του Νασραντίν αλλά από τη διακωμώδηση της αγραμματοσύνης ενός θρησκευτικού εκπροσώπου.

Σε άλλες περιπτώσεις ο παμπόνηρος χότζας χρησιμοποιεί κάθε μέσο για να χορτάσει την πείνα του. Αυτό παρατηρούμε στην ιστορία που καταγράψαμε (42) και αντιστοιχεί στον αρ. AaTh 1568* της διεθνούς κατάταξης παραμυθιών. Εδώ ο Νασραντίν Χότζας προσποιείται ότι κυνηγάει θυμωμένος τη γυναίκα του, ως τέχνασμα για να πάει απρόσκλητος σε ένα γάμο. Το ταψί έχει κρέατα από την απέναντι πλευρά. Κάνει πως θυμώνει, γυρίζει το ταψί προς την πλευρά του και επιτίθεται στο κρέας για να δείξει πώς θα έδερνε δήθεν τη γυναίκα του. Ο τρόπος που περιγράφει στην ιστορία αυτή ο Πομάκος αφηγητής το τραπέζι του γάμου με τα πιλάφια και τα κρέατα αναδεικνύει την έμφαση που δίνονταν σε τέτοιες στιγμές ομαδικής συνεστίασης. Το μοίρασμα του πιλαφιού με το κρέας αποτελεί ακόμα σημαντική στιγμή στις ορεινές κοινότητες των Πομάκων, καθώς ενισχύει τη συνείδηση της συλλογικότητας (43).

Ανάλογη προβολή της ευφυΐας του Χότζα έχουμε στην εύθυμη ιστορία για «το καζάνι που γέννησε» (AaTh 1592Β) από το χωριό Ωραίον Ξάνθης (44). Πρόκειται για άλλο ένα παράδειγμα ευτράπελης διήγησης που είναι διαδεδομένη σε πάρα πολλές χώρες (μεταξύ άλλων στην Ινδονησία, το Ιράκ, την Αίγυπτο, τη Βουλγαρία και τη Μάλτα). Σύμφωνα με την πομακική εκδοχή, ο Νασραντίν Χότζας δανείζεται ένα καζάνι από ένα γείτονα για να φτιάξει πιλάφι. Αντί να του το επιστρέψει, του δίνει μια κατσαρολίτσα, λέγοντάς του πως το καζάνι γέννησε. Όταν πηγαίνει ο γείτονας να ζητήσει το καζάνι του, ο χότζας τού λέει πως το καζάνι πέθανε. Η υπόθεση φτάνει στο δικαστήριο, το οποίο δικαιώνει το χότζα, αφού αυτός υποστηρίζει πως «Ότι γεννιέται, πεθαίνει κιόλας».  Συγκρίνοντας την πομακική παραλλαγή με άλλες, διαπιστώνουμε πως η  χρήση της πομακικής γλώσσας κατά την αφήγηση δίνει την ευκαιρία στον Πομάκο παραμυθά να αναπλάσει τη γνωστή ευτράπελη ιστορία με το δικό του τρόπο, προσθέτοντας φράσεις, ιδιωματισμούς και μοναδικά σχόλια που ταιριάζουν στο δικό του αφηγηματικό χώρο και χρόνο.

Γελώντας με το θάνατο

Η περιπέτεια της ζωής στα ανέκδοτα του Νασραντίν Χότζα συναρτάται με τη σάτιρα ακόμα και του θανάτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο παραμυθιακός τύπος AaTh 1240 («Άνδρας κάθεται σε κλαδί και το κόβει») που έχει Ινδοαραβική προέλευση και είναι διαδεδομένος σε πολλές παραλλαγές παγκοσμίως.  Στην πομακική παραλλαγή του παραμυθιού από τη Μύκη Ξάνθης (45), ο Νασραντίν είναι ανεβασμένος πάνω σε ένα δέντρο και κόβει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται. Ένας περαστικός προβλέπει την πτώση του και όταν τελικά αυτός πέφτει, θεωρεί τον περαστικό προφήτη. Τον ρωτάει πότε θα πεθάνει. Ο περαστικός αναγκάζεται να κάνει μια πρόβλεψη και ο Νασραντίν σκάβει τον τάφο του και μπαίνει μέσα.  Κάποιο βράδυ περνάει από εκεί ένα καραβάνι με καμήλες. Οι καμήλες τρομάζουν κι οι καμηλιέρηδες δέρνουν το Νασραντίν ως υπεύθυνο. Όταν ο χότζας γυρνάει στο σπίτι του, η γυναίκα του τον ρωτάει τι έχει στον άλλο κόσμο κι εκείνος απαντά: «Εκτός από ξύλο καμηλιέρηδων, δεν έχει τίποτα άλλο».

Στο δημοφιλές αυτό παραμύθι οι Πομάκοι αφηγητές διασκευάζουν την ιστορία, προσθέτοντας στοιχεία από τις δικές τους καθημερινές ορεινές ασχολίες. Στην παραλλαγή που καταγράψαμε στο Λιβάδι Κιμμερίων (46), ο Νασραντίν ερμηνεύει το ξυλοφόρτωμά του με τη φράση: «πήγα να πεθάνω μόνος μου, πριν την ώρα μου, γι’ αυτό με μαυρίσαν στο ξύλο». Σε άλλη παραλλαγή που καταγράψαμε στο χωριό Ωραίον, (47) ο Πομάκος παραμυθάς αρχίζει την ιστορία με τη φράση: «Το Νασραντίν τον λένε akılı-budala:μυαλωμένο βλάκα». Η αρχική αυτή επισήμανση μοιάζει ως προϋπόθεση για να κατανοήσουμε το νόημα της δράσης που θα ακολουθήσει, ξεδιπλώνοντας την ευφυΐα και τη μωρία του πρωταγωνιστή. Ο ίδιος αφηγητής τοποθετεί την ιστορία στην Αίγυπτο, αιτιολογώντας έτσι και το βραδινό ταξίδι που έκαναν οι καμήλες για να αποφύγουν τη ζέστη της ερήμου. Αξιοπρόσεκτοι είναι οι αναχρονισμοί του αφηγητή, που φαντάζεται το Νασραντίν Χότζα μέσα στον τάφο να έχει γκαζόζες, λεμονάδες, και πετρογκάζ!

Παρόμοιο σαρκασμό απέναντι στο θάνατο παρατηρούμε στον παραμυθιακό τύπο AaTh 1313C,  που καταγράψαμε στη Σμίνθη (48). Εδώ ο Νασραντίν Χότζας πέφτει  από το άλογό του και τον περνούν  για νεκρό. Καθώς τον μεταφέρουν για να τον κηδέψουν, σταματούν μπροστά σε λασπωμένο έδαφος και δεν ξέρουν από πού να περάσουν. Τότε ο χότζας μιλάει και λέει: «Όταν ήμουν γερός από πέρα περνούσα. Από πέρα να με περάσετε». Το στοιχείο του αιφνιδιασμού παίζει καθοριστικό ρόλο στο ανέκδοτο αυτό. Όμως, η εντύπωση που μένει στο τέλος της ιστορίας είναι ενός ανθρώπου που μπορεί να γελάει με τον ίδιο το θάνατο, να παίζει μαζί του, να παριστάνει το νεκρό μόνο και μόνο για να διακωμωδήσει αυτά που ένας μέσος άνθρωπος φοβάται.

Οι ιστορίες του Χότζα χαρακτηρίζονται πάντοτε από ένα ευφυές και απρόσμενο τέλος. Η λακωνική κατακλείδα της κάθε ιστορίας συνοψίζει με τρόπο έξυπνο την αφήγηση, αφήνοντας στον ακροατή μια γλυκόπικρη αίσθηση: από τη μια την ικανοποίηση για το ότι άκουσε κάτι διασκεδαστικό και από την άλλη μια πνευματώδη διάθεση. Μπορούμε να πούμε πως ακόμα και το απλούστερο ανέκδοτο οδηγεί, μέσω της ευρηματικής χρήσης της γλώσσας, στον αναστοχασμό και τη θέαση των ανοιχτών οριζόντων του ανθρωπίνου πνεύματος. Έτσι, η αφήγηση λειτουργεί παιδευτικά, καλλιεργώντας την κριτική σκέψη, όπως ακριβώς συνέβαινε και με τα επιμύθια που συναντάμε στην αρχαία ελληνική γραμματεία.

Συμπεράσματα

Προσπαθήσαμε να δείξουμε πως οι ιστορίες του Νασραντίν Χότζα διακρίνονται από την παγκοσμιότητά τους, έχουν δανειστεί στοιχεία από προγενέστερους μύθους και βασίστηκαν σε ένα προϋπάρχον αφηγηματικό ρεπερτόριο, όπως των μύθων του Αισώπου, των ευφυολογημάτων του κυνικού Διογένη και των ανεκδότων που διασώθηκαν στο έργο Φιλόγελως των πρώτων βυζαντινών χρόνων. Οι ομοιότητες των πομακικών αφηγήσεων με τις αντίστοιχες άλλων χωρών καταδεικνύουν την ευρύτερη διάχυση της φιγούρας του λαϊκού φιλοσόφου, ο οποίος αποτελεί τμήμα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Τα αναρίθμητα ανέκδοτα που αποδίδονται στο Νασραντίν δε μπορούν να αποδοθούν σε ένα και μόνο πρόσωπο. Με το πέρασμα των γενεών, καινούργιες ιστορίες προστέθηκαν στο ήδη υπάρχον corpus του. Παράλληλα, οι παλαιότερες ιστορίες τροποποιήθηκαν και εξαπλώθηκαν σε άλλες περιοχές. Όμως, ενώ είναι ανομοιογενής η προέλευση των συγκεκριμένων ανεκδότων, υπάρχει μία κοινή αφηγηματική λειτουργικότητα.

Ακούγοντας τα ανέκδοτα του Νασραντίν Χότζα αναρωτιόμαστε πού τελειώνει η εξυπνάδα του και πού αρχίζει η ανοησία του. Τα όρια είναι ασαφή, δυσδιάκριτα. Χάνονται κάπου ανάμεσα στο λυκόφως της λογικής και το λυκαυγές της τρέλας, εκεί που στο μυαλό του ανθρώπου χαράζονται ερωτηματικά για την τραγικότητα και ταυτόχρονα τη φαιδρότητα πολλών καθημερινών καταστάσεων της ζωής. Αυτή είναι και η μεγάλη πρόκληση του Νασραντίν Χότζα: να αντιμετωπιστεί η ζωή, ακόμα και μέσα από τις πιο τραγικές της διαστάσεις, ως φαρσοκωμωδία, όπου το καλό και το κακό συμπλέκονται, προβάλλοντας υπαινικτικά μέσα από την αφήγηση, κάτω από το δυνατό ήχο του γέλιου.

Σημειώσεις

(1) Στην ποντιακή διάλεκτο ο Νασραντίν αναφέρεται ως «Ναστρατίνον», Α. Παπαδόπουλος, «Παροιμίαι Πόντου συλλεχθείσαι και ερμηνευθείσαι» Λαογραφία ΣΤ΄(1917-1918), σ. 41. Στην Ελλάδα είναι γνωστός με το χαρακτηριστικό Χότζας, αλλά ο τίτλος σε άλλες χώρες μπορεί να είναι: Τζουχά, Μουλλά, Μολλά, Εφέντη. Η λέξη Efendi προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «αυθέντης» που σημαίνει ο απόλυτος κύριος, ο δεσπότης.

(2) Μέχρι τον 9^ο αιώνα, ο Τζουχά θεωρούνταν διαφορετική λαϊκή φιγούρα, η οποία έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τον 11^ο αιώνα. Η σχετική φιλολογία για το Νασραντίν και το Τζουχά συγχωνεύτηκε κατά το 19^ο αιώνα, όταν οι συλλογές διηγήσεων για τους δύο ήρωες μεταφράστηκαν από τα αραβικά στα τουρκικά και τα περσικά.

(3) Ο Τραυλαντώνης σημειώνει μαρτυρία μωαμεθανού στην Ήπειρο σύμφωνα με την οποία «ο Ναστραδίν Χόντζας ήτο Πέρσης». Α. Τραυλαντώνης, «Μισελέδες» Λαογραφία Α΄ (1909) σ. 332.

(4) Πηγές για τα ανέκδοτα του Νασραντίν βλ. G. Borrow, The Turkish Jester or, The Pleasantries of Cogia Nasr Eddin Effendi, 1884· Χ. Χρυσοσπάθη, Ανέκδοτα Νασρ-εδ-διν Χότζα, Αθήνα 1896· A.Ramsay and F. McCullagh, Tales from Turkey, Simpkin, Marshall, Hamilton, & Kent, London 1914·  Charles Downing, Tales of the Hodja, Oxford University Press, London 1964· A. Nesin, The Tales of Nasrettin Hoca,  Dost Yayinlari, Istanbul 1988·  H. Melzig, Nasreddin Hodscha, Wer den Duft des Essens verkauft: Schwänke und Anekdoten des türkischen Eulenspiegel, Rohwolt,  Reinbek bei Hamburg 1988· J.-L.Maunoury,  Hautes sottises de Nasr Eddin Hodja, Phébus 1994· Idries Shah, The Exploits of the Incomparable Mulla Nasrudin / The Subtleties of the Inimitable Mulla Nasrudin, Octagon Press 2003.

(5) Το Akşehir (αρχ. Φιλομήλιον) είναι πόλη της αρχαίας Πισιδίας, κοντά στο Ικόνιο. Το 102 π.Χ. η Πισιδία έγινε φόρου υποτελής στους Ρωμαίους, ενώ κατά τα βυζαντινά χρόνια ήταν ξεχωριστή επαρχία. Μέχρι τη Μικρασιατική καταστροφή κατοικούσαν εκεί 49.920 Έλληνες. Στο Akşehir κατοικούσαν 2.000 Έλληνες σε σύνολο 10.000 κατοίκων. Ο πληθυσμός του Akşehir το 2012 ήταν 62.054 κάτοικοι. Στο Akşehir υπάρχει τάφος που αποδίδεται στο Χότζα (Hoca Nasreddin Turbesi). Κάθε χρόνο από τις 5-10 Ιουλίου διεξάγεται εκεί διεθνές φεστιβάλ του Νασρεντίν Χότζα.

(6) Μ. Γ. Βαρβούνης, «Κοινά στοιχεία στον παραδοσιακό πολιτισμό των Βαλκανικών λαών» στο Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας. τ. Δ΄, Σπανίδης, Ξάνθη 2004 σ. 233-248· Α. Ničev, «Les fables d’Esope et les proverbs Bulgares», Α΄ Ελληνοβουλγαρικό Συνέδριο «Πνευματικές και πολιτιστικές σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων από τα μέσα του ΙΕ’ έως τα μέσα του ΙΘ’ αιώνα», Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 61-84· Μ. Γ. Μερακλής, Παροιμίες ελληνικές και των άλλων βαλκανικών λαών (συγκριτική εξέταση), Πατάκης, Αθήνα 1985· Δ.Κ. Βογαζλής, «Βούλγαροι και Έλληνες. Συγκριτική λαογραφική και ιστορική μελέτη»  Αρχείον του Θρακικού  Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 17 (1952) σ. 101-146.

(7) Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας, Εστία, Αθήνα 1991, σελ. 67.

(8) D. Dobreva, «Der Schwankheld Hitar Peter (der schlaue Peter) in der mündlichen Volksüberlieferung und der Nationalkultur der Bulgaren» στο Αυδίκος Ε.Γ. (επιμ.),  Από το παραμύθι στα κόμικς. Παράδοση και νεοτερικότητα. Οδυσσέας,  Αθήνα 1996, σ. 428-436.

(9) Στο περιοδικό Balgarski Knizici το 1859 ο Π. Ρ. Στβάικοφ χαρακτηρίζει τον Χίταρ Πέταρ ως το Βούλγαρο Νασραντίν Χότζα. Είναι χαρακτηριστικές οι παρατηρήσεις του Ιλία Μπλάσκωφ (1839-1913), ο οποίος είχε πει: «Οι Έλληνες καυχώνται για τον Αίσωπό τους, οι Τούρκοι για το Ναστραντίν Χότζα, οι Ρώσοι για τον Μπαλακίρεφ. Εμείς οι Βούλγαροι που έχουμε το Χίταρ Πέταρ γιατί θα πρέπει να τον ξεχνάμε;» στο D. Dobreva, «Der Schwankheld Hitar Peter (der schlaue Peter) in der mündlichen Volksüberlieferung und der Nationalkultur der Bulgaren»… ό.π., σ. 430-31.

(10) D. Dobreva, … ό.π., σ. 429.

(11) Η παρούσα ανάλυση στηρίζεται τόσο σε κείμενα που έχουν ήδη εκδοθεί όσο και σε προσωπικές ανέκδοτες καταγραφές που πραγματοποιήθηκαν στα πομακοχώρια της Ξάνθης από το 2001 μέχρι τις αρχές του 2014.

(12) N. Κόκκας - Α. Ρόγγο,  Πομάκικα Παραμύθια και Παροιμίες από τη Γλαύκη του Ν. Ξάνθης, Αντ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 140-141· Τουρκική παραλλαγή από το Εσκή Σεχίρ βλ. Β. Walker, The art of the Turkish tale, Texas Tech University Press, 1990, σ. 98.

(13) Α. Ρόγγο, Παραμύθια και τραγούδια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης, Οδυσσέας, Αθήνα 2004, σ. 108-109.

(14) Παραλλαγή από το χωριό  Κύκνος, Γ. Ταουκτσόγλου, Λαογραφική συλλογή οικισμού Κύκνου, κοινότητος Ωραίου Ξάνθης, 1964, Λαογραφικό Φροντιστήριο Γ. Α. Μέγα 1618^α σ. 52·  Μ. Γ.  Βαρβούνης, Λαογραφικά των Πομάκων της Θράκης. Πορεία, Αθήνα 1996,  σ. 83-87.

(15) Αφήγηση Σαμπρή Χατζόγλου από χωριό Ωραίον (καταγραφή 5/1/2014). Βλ επίσης Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο, Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Αθήνα 2010, σ. 75.

(16) Α. Ρόγγο,…ό.π., , σ. 93-97.

(17) Αφήγηση Μουσταφά Αχμετσίκ (καταγραφή: 2/1/2003). Το ίδιο στο Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, …ό.π., σ. 100.

(18) Ν. Κόκκας, Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη 2004, τ. β’, σ. 35-36. Την ίδια ιστορία βλ. επίσης στο  Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας,…ό.π., σ. 33-34 και Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας, Κέδρος, Αθήνα 1980, σ. 13.

(19) Μ. Γ. Μερακλής, Ευτράπελες διηγήσεις. Το κοινωνικό τους περιεχόμενο, Εστία, Αθήνα 1980, σ. 7.

(20) Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας,…ό.π., , σελ.72.

(21) βλ. É. Chambry, Aesopi fabulae, Les Belles Lettres, Paris 1925-1926, αρ. 97 και 98.

(22) Χιουμοριστικά και παράδοξα ανέκδοτα περιλαμβάνονταν στο έργο «Χρείαι», του κυνικού φιλοσόφου Μητροκλή από τη Μαρώνεια (ήκμασε γύρω στο 325 π.Χ). Το έργο του θεωρήθηκε ένα νέο φιλολογικό είδος.

(23) Τα ανέκδοτα και οι ρήσεις του Διογένη του Κυνικού διασώθηκαν από το Διογένη το Λαέρτιο (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, VI,  20-81). Εκεί αναδεικνύεται το σκωπτικό και ευφυές πνεύμα και η σαρκαστική του διάθεση. Οι νέοι απομνημόνευαν συχνά τις ρήσεις του Διογένη (Διογ. Λαερτ. VI, 31). Ο ίδιος θεωρούσε ότι ήταν «ἄπολις, ἄοικος, πατρίδος ἐστερημένος, πτωχός, πλανήτης, βίον ἔχων τοὐφ' ἡμέραν. ἔφασκε δ' ἀντιτιθέναι τύχῃ μὲν θάρσος, νόμῳ δὲ φύσιν, πάθει δὲ λόγον» (Διογ. Λαερτ. VI, 38).

(24) «Εὐστοχώτατος δ' ἐγένετο ἐν ταῖς ἀπαντήσεσι τῶν λόγων» (Διογ. Λαερτ. ο.π. VI, 74).

(25) Διογ. Λαερτ. ο.π.VI, 47.

(26) Διογ. Λαερτ. ο.π. VI, 72.

(27) Διογ. Λαερτ. ο.π. VI, 69.

(28) Laura Gibbs, Aesop's Fables. A new translation, Oxford University Press (World's Classics), Oxford 2002, αρ. 264. Την πομακική εκδοχή του μύθου κατέγραψε στον Εχίνο ο Θεοχαρίδης τα έτη 195-1969, βλ. Π. Θεοχαρίδης, Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη 1995, σ. 493. Τον ίδιο μύθο βλ. επίσης Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, Weimar 1911 τ. Ι  24, αρ. 124 και Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας,…ό.π., σ. 92.

(29) Α. Aarne - S. Thompson, The types of the folktale. Classification and Bibliography, Folklore Communications, No 184, Helsinki 1987. Βελτιωμένη έκδοση του καταλόγου βλ. H-J. Uther, The types of International Folktales. A classification and bibliography, Academia Scientarum Fennica, Helsinki  2004.

(30) Αφηγητής: Μουσταφά Αχμετσίκ από το χωριό Σμίνθη της Ξάνθης (καταγραφή: 2/1/2003).

(31) R. D. Dawe, Hierocles, Philagrios, Philogelos, Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Lipsiae 2000 αρ. 9. Το συγκεκριμένο ανέκδοτο αντιστοιχεί στον παραμυθιακό τύπο ΑaTh 1682.

(32) Για την κοινωνική λειτουργία των ευτράπελων ιστοριών βλ.  M. Γ. Μερακλής, Ευτράπελες διηγήσεις. Το κοινωνικό τους περιεχόμενο…ό.π..

(33) Αφηγητής: Σαμπρή Χατζόγλου (Καταγραφή 5/1/2014). Παραλλαγή της Μύκης «Πώς ο Νασραντίν Χότζας ξεγέλασε ένα μπέη» στο Ν. Κόκκας, Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας, τ. Β’, σ. 42-43. Βλ επίσης Α.Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, τ. 2, 211, αρ. 426 και Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας, …ό.π., σ. 274-276 και Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο,…ό.π., σ. 32.

(34) Σε άλλο παραμύθι ο ίδιος αφηγητής βάζει στο στόμο του Νασραντίν τα λόγια: «Kakvó e písano ot Alláha she dóyde na kolânsko» (Ό,τι είναι γραφτό ναρθεί από το Θεό, θαρθεί στο γόνατο). Το θέμα της μοίρας εμφανίζεται συχνά στα παραμύθια των Πομάκων. βλ. Ν. Kokkas, “The incorporation of traditional values in Pomak folk tales”, Περί Θράκης  4 (2004) σ. 259-276.

(35) Μ.Γ. Μερακλής, Ευτράπελες διηγήσεις. Το κοινωνικό τους περιεχόμενο,…ό.π.,  σ. 65.

(36) Αφηγητής: Χασάν Μεχμεταλή (καταγραφή: 26-11-2005). Σύντομη αφήγηση του παραμυθιού καταγράψαμε από τον Σινάν Χάιτα από την Κίρρα στις 15/2/2001. Θρακιώτικη παραλλαγή του παραμυθιού βλ. Φ. Μπατζακίδης, Εφτά παραμύθια του γιαλού και του ανέμου, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 2000 σ. 62-77. Το κλείσιμο του παραμυθιού είναι ίδιο με την καταγραφή του Θεοχαρίδη στον Εχίνο (Π. Θεοχαρίδης, Πομάκοι, …ό.π., σ. 490).

(37) Παραλλαγή από τον Κύκνο,  η οποία συμφύρεται με τα AaTh 1640Β και 1088, στο Γ. Ταουκτσόγλου, Λαογραφική συλλογή οικισμού Κύκνου, κοινότητος Ωραίου Ξάνθης, σ. 56-7· Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά των Πομάκων της Θράκης. Πορεία, Αθήνα, 1996, σ. 86-87· στην παραλλαγή του παραμυθιού από τη Γλαύκη (Α. Ρόγγο, Παραμύθια και τραγούδια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης,σ. 59-61) το παραμύθι τιτλοφορείται: Stárata bábichka vrástala sa e gech na kóshtana (H γριά γιαγιάκα γυρνούσε αργά στο σπίτι)· παραλλαγή από το Άλμα βλ. Δ. Κατάκη – Ρ. Καραχότζα, Ντάντο ι μπάμπα κάζαχο - 21 Παραμύθια από τη Ροδόπη, Γυμνάσιο Σμίνθης-Νομαρχία Ξάνθης 1997 σ. 31-32· παραλλαγή από το Βώλακα της Δράμας βλ. στο  Ν. Κόκκας  - Ν. Κωνσταντινίδης, Ιστορία και παραμύθια του Βώλακα Δράμας, Αντ. Σταμούλης Θεσσαλονίκη 2006 σ. 118-120· βλ. και Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας, …ό.π., σ. 123· Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας, …ό.π., σ.315· βλ. επίσης Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, τ. 1,  270, αρ. 276 και Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο,…ό.π., σ. 40.

(38) Μ. Γ. Μερακλής, Ευτράπελες διηγήσεις. Το κοινωνικό τους περιεχόμενο,…ό.π., σ. 31.

(39) AaTh 1674, Αφηγητής: Μουχταρέμ Μολλάογλου από το χωριό Κότινο (καταγραφή: 15/2/2001)· βλ. A Wesselski., Der Hodscha Nasreddin, τ. 2, 231 αρ. 499· Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας,….ό.π., σ. 104· Φ. Τουντζάι  - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο,…ό.π., σ. 50.

(40) Αφηγητής: Χασάν Μπογιάρ στο Α. Δομτζίδης - Ν. Κόκκας, Καταγράφοντας ζωντανές μνήμες στα Κιμμέρια Ξάνθης. Πολιτιστικός Σύλλογος Κιμμερίων, 2006 σ. 197· σε παραλλαγή από το χωριό Προσήλιο (Αφηγήτρια: Σ. Καραχότζα - καταγραφή 3/1/2014) ο Νασραντίν μετρούσε δέκα άλογα· βλ. επίσης Κόκκας Ν. - Ν. Κωνσταντινίδης, Ιστορία και παραμύθια του Βώλακα Δράμας, …ό.π., σ. 187.

(41) Αφηγητής: Χασάν Μεχμεταλή από το χωριό Μάνταινα. (Καταγραφή: 10/8/2004)· βλ. Wesselski A., Der Hodscha Nasreddin  Ι, 207 αρ. 9· Παραλλαγές συναντάμε στην Αίγυπτο, τη Σερβία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Παλαιστίνη, το Κουρδιστάν.

(42) Αφηγητής: Σαμπρή Χατζόγλου από το χωριό Ωραίον Ξάνθης (Καταγραφή 5/1/2014).

(43) Βλ. Ν.Θ. Κόκκας, «Θερινά θρησκευτικά πανηγύρια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης», Α΄ Διεθνές Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό «Η πανήγυρις: Μία διαχρονική ματιά στον κοινωνικό-οικονομικό και κοινωνικό της ρόλο» Σουφλί Έβρου (17-20 Νοεμβρίου 2005).

(44) Αφηγητής: Σαμπρή Χατζόγλου. (Καταγραφή 5/1/2014)· παραλλαγή από τα Κιμμέρια με Μικρασιάτη αφηγητή από την Προύσσα βλ. Α. Δομτζίδης Α. - Ν. Κόκκας, Καταγράφοντας ζωντανές μνήμες στα Κιμμέρια Ξάνθης,σ.183· παραλλαγή από το Βώλακα στο Ν. Κόκκας  - Ν. Κωνσταντινίδης, Ιστορία και παραμύθια του Βώλακα Δράμας, σ.192·  βλ. επίσης Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, τ. Ι, 213, αρ. 35· Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας, …ό.π., σ. 76· Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο,…ό.π.  σ. 16.

(45) Ν. Κόκκας, Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας,  τ. β’, Ξάνθη 2004·  βλ. καταγραφή στον Εχίνο (1965-1969) στο Π. Θεοχαρίδης, Πομάκοι, …ό.π., σ. 488-489· επίσης βλ. Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας,...ό.π., σ. 198-199· Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση,…ό.π., σ. 59· Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin,  τ. Ι 216f, αρ. 49.

(46) Αφηγητής Χασάν Μπογιάρ (Καταγραφή 9/3/2005).

(47) Αφηγητής: Ραήφ Μουλά Χασάν  (Καταγραφή: 26/12/ 2002).

(48) Αφηγητής: Μουσταφά Αχμετσίκ (καταγραφή: 2/1/2003)· παραλλαγή από τη Γλαύκη στο Ν. Κόκκας - Α. Ρόγγο,  Πομάκικα Παραμύθια και Παροιμίες από τη Γλαύκη του Ν. Ξάνθης,…ό.π.,  σ.130-131· βλ. επίσης Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, τ. Ι, 216f αρ. 49· Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας,…ό.π., σ. 229-231.

Βιβλιογραφία

Ελληνική και μεταφρασμένη

Μ. Γ.  Βαρβούνης, Λαογραφικά των Πομάκων της Θράκης. Πορεία, Αθήνα 1996.

——, «Κοινά στοιχεία στον παραδοσιακό πολιτισμό των Βαλκανικών λαών» στο Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας. τ. Δ΄, Σπανίδης, Ξάνθη 2004.

Δ. Κ. Βογαζλής, «Βούλγαροι και Έλληνες. Συγκριτική λαογραφική και ιστορική μελέτη»  Αρχείον του Θρακικού  Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 17 (1952) σ. 101-146.

Σ. Δημητρακόπουλος, Ο υπέροχος Ναστραδίν Χότζας, Κέδρος, Αθήνα 1980.

Α. Δομτζίδης - Ν. Κόκκας, Καταγράφοντας ζωντανές μνήμες στα Κιμμέρια Ξάνθης. Πολιτιστικός Σύλλογος Κιμμερίων, 2006.

Π. Θεοχαρίδης, Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη 1995.

Δ. Κατάκη - Ρ. Καραχότζα, Ντάντο ι μπάμπα κάζαχο - 21 Παραμύθια από τη Ροδόπη, Γυμνάσιο Σμίνθης-Νομαρχία Ξάνθης 1997. 

Ν. Κόκκας, Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας, τ. Β΄ Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη 2004.

Ν. Θ. Κόκκας, «Θερινά θρησκευτικά πανηγύρια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης», Α΄ Διεθνές Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό «Η πανήγυρις: Μία διαχρονική ματιά στον κοινωνικό-οικονομικό και κοινωνικό της ρόλο» Σουφλί Έβρου (17-20 Νοεμβρίου 2005).

N. Κόκκας - Α. Ρόγγο,  Πομάκικα Παραμύθια και Παροιμίες από τη Γλαύκη του Ν. Ξάνθης, Αντ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2005.

Ν. Κόκκας - Ν. Κωνσταντινίδης, Ιστορία και παραμύθια του Βώλακα Δράμας, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2006.

Σ. Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας, Εστία, Αθήνα 1991.

Γ. Α. Μέγας, «Πίνακες παραμυθίων, μύθων και ευτραπέλων  διηγήσεων περιεχομένων εις τα Ελληνικά λαογραφικά περιοδικά»,  Λαογραφία 21(1963-4) σ. 491-509.

Μ. Γ. Μερακλής, Ευτράπελες διηγήσεις. Το κοινωνικό τους περιεχόμενο, Εστία, Αθήνα 1980.

——, Παροιμίες ελληνικές και των άλλων βαλκανικών λαών (συγκριτική εξέταση), Πατάκης, Αθήνα 1985.

Φ. Μπατζακίδης, Εφτά παραμύθια του γιαλού και του ανέμου, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 2000.

Α. Παπαδόπουλος, «Παροιμίαι Πόντου συλλεχθείσαι και ερμηνευθείσαι», Λαογραφία ΣΤ΄ (1917-1918), σ. 3-77.

Σ. Πελασγός, Τα μυστικά του παραμυθά. Μαθητεία στην τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007.

Β. Πούχνερ, «Έλληνες στις νοτιοσλαβικές ευτράπελες αφηγήσεις. Μια συμβολή στη λαογραφική διερεύνηση των εθνοστερεοτύπων», Λαογραφία 38 (1995-1997), σ. 65-71.

Α. Ρόγγο, Παραμύθια και τραγούδια των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης, Οδυσσέας, Αθήνα 2004.

Γ. Ταουκτσόγλου, Λαογραφική συλλογή οικισμού Κύκνου, κοινότητος Ωραίου Ξάνθης, 1964, Λαογραφικό Φροντιστήριο Γ. Α. Μέγα 1618^α .

Φ. Τουντζάι - Μ. Σκιαδαρέση, Νασρεντίν Χότζας. Ιστορίες και χωρατά από τη Μικρά Ασία και τον ελλαδικό χώρο, Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Αθήνα 2010.

Α. Τραυλαντώνης, «Μισελέδες», Λαογραφία Α΄ (1909), σ. 331-340.

Χ. Χατζητάκη-Καψωμένου, «Διακωμώδηση και διακωμωδούμενοι σε ευτράπελες διηγήσεις από τη Δυτική Μακεδονία», στο Ελληνικός παραδοσιακός πολιτισμός. Λαογραφία και ιστορία, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001 σ. 128-136.

Χ. Χρυσοσπάθη, Ανέκδοτα Νασρ-εδ-διν Χότζα, Αθήνα 1896.

Ξενόγλωσση

Α. Aarne - S. Thompson, The types of the folktale. Classification and Bibliography, Folklore Communications, No 184, Helsinki 1987.

E. Borikova Craver, Bulgarian folk tales, Vantage Press, New York-Washington-Hollywood 1964.

G. Borrow, The Turkish Jester or, The Pleasantries of Cogia Nasr Eddin Effendi, 1884.

É. Chambry, Aesopi fabulae, Les Belles Lettres, Paris 1925-1926.

R. D. Dawe, Hierocles, Philagrios, Philogelos, Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Lipsiae 2000. L. Daskalova-Perkovska - D. Dobreva - I. Kotseva - E. Mitseva, Bulgarski Folklorni Prikazki. Katalog, Universitetsko Izdatelstvo “Sv.Kliment Ohridski”, Sofia 1994.

D. Dobreva, «Der Schwankheld Hitar Peter (der schlaue Peter) in der mündlichen Volksüberlieferung und der Nationalkultur der Bulgaren» στο Αυδίκος Ε.Γ. (επιμ.),  Από το παραμύθι στα κόμικς. Παράδοση και νεοτερικότητα. Οδυσσέας,  Αθήνα 1996, σ. 428-436.C. Downing, Tales of the Hodja, Oxford University Press, London 1964. H. Fedai, “Mulla or Hodja Nasreddin as seen by Cypriot Turks and Greeks”, Folklore 16 (2001), σ. 105-111.

Krustyo Genov, "Monografitsen trud varhu Hitar Petar I Nasradin Hodza" Bulgarski Folklor 1 (1977) σ. 89-91.

L. Gibbs, Aesop's Fables. A new translation, Oxford University Press (World's Classics), Oxford 2002.

I. Kumos, Turkish Fairy tales and folk tales, Fredonia Books, Amsterdam 2002.

M. Lüthi, The European folktale, Form and nature, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 1986.

Ν. Kokkas, “The incorporation of traditional values in Pomak folk tales”, Περί Θράκης  4 (2004) σ. 259-276.

J.-L.Maunoury, Hautes sottises de Nasr Eddin Hodja, Phébus 1994.

H. Melzig, Nasreddin Hodscha, Wer den Duft des Essens verkauft: Schwänke und Anekdoten des türkischen Eulenspiegel, Rohwolt,  Reinbek bei Hamburg 1988.

A. Nesin, The Tales of Nasrettin Hoca,  Dost Yayinlari, Istanbul 1988.

Α. Ničev, «Les fables d’Esope et les proverbs Bulgares», Α΄ Ελληνοβουλγαρικό Συνέδριο «Πνευματικές και πολιτιστικές σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων από τα μέσα του ΙΕ’ έως τα μέσα του ΙΘ’ αιώνα», Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 61-84.

A.Ramsay and F. McCullagh, Tales from Turkey, Simpkin, Marshall, Hamilton, & Kent, London 1914.

Idries Shah, The Exploits of the Incomparable Mulla Nasrudin / The Subtleties of the Inimitable Mulla Nasrudin, Octagon Press 2003.

H-J. Uther, The types of International Folktales. A classification and bibliography, Academia Scientarum Fennica, Helsinki  2004.

Β. Walker, The art of the Turkish tale, Texas Tech University Press, 1990.

Α. Wesselski, Der Hodscha Nasreddin, Weimar 1911.