Ταξίδι στην ιστορία της Θράκης - Ο Μίθρας των Θερμών

ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΜΙΘΡΑ ΣΤΙΣ ΘΕΡΜΕΣ

Νικόλαος Θ. Κόκκας

Από τους επισκέπτες των Θερμών λίγοι είναι εκείνοι που έχουν δει το σημείο όπου βρίσκεται η μοναδική ανάγλυφη αναπαράσταση του θεού Μίθρα  πάνω σε βράχο, ένα από τα ιδιαίτερα  σημαντικά μνημεία της Θράκης, που χρονολογείται από τον 3^ο αιώνα μ.Χ. και μαρτυρεί τη διάδοση της Μιθραϊκής θρησκείας στην ορεινή Ροδόπη κατά τα τελευταία  χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

      Για να επισκεφθεί κανείς το ανάγλυφο θα πρέπει να περάσει τον αυτοκινητόδρομο των Κάτω Θερμών και να σταματήσει στο μονοπάτι που κατηφορίζει από το χωριό προς το δρόμο. Εκεί υπάρχει μια πηγή απ’ όπου η αναπαράσταση απέχει εκατό περίπου μέτρα. Ανηφορίζουμε στο μονοπάτι δεξιά της πηγής και φτάνουμε σε δύο λεπτά στο μεγάλο βράχο που είναι ορατός και από κάτω.  Το μονοπάτι δεν είναι καθαρισμένο. Αντίθετα είναι αρκετά δύσβατο και χωρίς περίφραξη.

      Μόλις φθάσουμε  μπροστά στο ανάγλυφο αρχίζουμε να παρατηρούμε το λαξευμένο βράχο. Η παράσταση μας αποκαλύπτεται σιγά σιγά. Δυστυχώς, αυτό που μπορεί να διακρίνει σήμερα ο επισκέπτης από το ανάγλυφο απέχει πολύ από την αρχική εικόνα. Ο λόγος είναι η δράση κάποιων ασυνείδητων αρχαιοκάπηλων. Κάτοικοι των Θερμών μας ενημέρωσαν πως πριν περίπου είκοσι χρόνια, κατά την επίσκεψη μιας ομάδας, ένας άνδρας απέσπασε με σφυρί το πάνω μέρος της αναπαράστασης.

Διακρίνεται η εικόνα του ταύρου, οι δύο ακόλουθοι του Μίθρα 
και κάτω τα στάδια μύησης στο μιθραϊσμό

       Τι δείχνει η εικόνα; Πρόκειται για το θέμα του θεού Μίθρα που θυσιάζει τον κοσμικό ταύρο. Το θεό συνοδεύουν οι ακόλουθοί του, ο Καύστης (δεξιά) και ο Καυτοπάτης (αριστερά).  Στο κάτω μέρος το φίδι περιμένει να πιει το αίμα του ταύρου. Κάτω από την αναπαράσταση της θυσίας του ταύρου διακρίνονται μικρότερες απεικονίσεις. Πιστεύεται ότι αυτές αντιστοιχούν στα στάδια μύησης των οπαδών του  Μίθρα ή απεικονίζουν τις ευεργεσίες του Θεού.

        Στη Μιθραϊκή θρησκεία οι μύστες ήταν οργανωμένοι σε επτά βαθμίδες: κόραξ, νυμφίος, στρατιώτης, λέων, Πέρσης, ηλιόδρομος, πατήρ. Κάθε βαθμίδα μύησης αντιστοιχούσε σε έναν από τους επτά πλανητικούς θεούς. Οι τελετουργίες μύησης του Μιθραϊσμού συμπεριλάμβαναν πράξεις εξαγνισμού, πλύσεις και καθαρμούς καθώς και τελετουργικές λέξεις. Υπήρχαν επίσης διάφορες δοκιμασίες θάρρους. Τελικός σκοπός ήταν ο μυούμενος να φτάσει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του σώματος και να ανεβεί, μέσα από τις επτά σφαίρες, στο βασίλειο των απλανών αστέρων. Οι τελετουργίες του Μιθραϊσμού λάμβαναν χώρα σε ιερά, που συνήθως ήταν μικρά σπήλαια. Πιθανόν και η τοποθεσία  αυτή των Θερμών να ήταν ένα τέτοιο ιερό.

       Ας δούμε, όμως, ποιος ήταν ο θεός Μίθρας για να καταλάβουμε πώς μπορεί να έφτασε η λατρεία του και στην ορεινή Ροδόπη κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους.

    Ο Μιθραϊσμός ήταν μυστηριακή θρησκεία στην οποία μπορούσαν να μυηθούν όλοι οι άνδρες κάθε κοινωνικής τάξης.  Όλοι οι μυημένοι είχαν ίση θέση και δεν υπήρχε καμία ιεραρχία. Ο Μίθρας υπόσχονταν την αθανασία στους πιστούς του οι οποίοι θα έπρεπε να ακολουθούν έναν αυστηρό ηθικό κώδικα.    Ο αρχαίος Πέρσης θεός της σοφίας και του φωτός παρουσιάζεται στα ιερά κείμενα του Ζωροαστρισμού (Αβέστα) σαν ο αρχηγός και κυβερνήτης του κόσμου.   H λατρεία του Μίθρα μεταφέρθηκε αρχικά από τους Ινδο-Ευρωπαίους στην Ινδία, τη Βόρεια Μεσοποταμία και το Ιράν. Στην Ινδία ο θεός ονομάζονταν Μίτρα και συνδέονταν με το Βαρούνα. Μετά την κατάκτηση της Ασσυρίας τον 7^ο αιώνα π.Χ. και της Βαβυλωνίας τον 6^ο αι π.Χ. ο Μίθρας λατρεύονταν ο θεός του ήλιου. Κατά τη δυναστεία των Αχαιμενιδών (6^ος-5^ος π.Χ. αι.) στην Περσία θεωρήθηκε ως ο ηρωικός βοηθός του Αχούρα Μάζντα. Με την εξάπλωσή του προς την Ανατολία (5^ος αι. π.Χ.), ο Μιθραϊσμός επηρεάσθηκε από την αστρολογία των Χαλδαίων και τις Ελληνικές μυστηριακές θρησκείες.  Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον ταύτισαν με το θεό Ήλιο (γιο του Υπερίωνα και αδελφό της Σελήνης), γεγονός που βοήθησε να απλωθεί η λατρεία του.

     Ο Μιθραϊσμός ήταν μία από τις κύριες θρησκείες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίες. Στη Ρώμη ήρθε γύρω στο 68 π.Χ. από Σικελούς πειρατές που είχαν συλληφθεί από το Ρωμαίο στρατηγό Πομπήιο. Στα χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η λατρεία του Μίθρα ήταν αντίπαλη με το Χριστιανισμό. Ο Μιθραϊσμός είχε εξαπλωθεί κατά μήκος των συνόρων της αυτοκρατορίας: από τους ποταμούς Δούναβη και Ρήνο μέχρι και τη Μ.Βρετανία. 

           Στις αναπαραστάσεις του Μίθρα το στοιχείο που κυριαρχεί είναι η θυσία του ιερού ταύρου. Αυτό ήταν στοιχείο ξένο προς τις αρχικές αναπαραστάσεις του θεού στο Ζωροαστρισμό. Στις νέες αναπαραστάσεις ο θεός εμφανίζεται να φορά Φρυγικό καπέλο και να σκοτώνει τον ταύρο με μαχαίρι που κρατά στο δεξί χέρι. Ο φόνος του ταύρου από το Μίθρα  παρέπεμπε σε μία τελετουργία γονιμότητας (το αίμα του ταύρου δίνει ζωή στη βλάστηση) και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο θέμα στους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους. Οι Μιθραϊκές παραδόσεις θέλουν τον κόρακα, αγγελιοφόρο του Ήλιου, να διατάσσει το Μίθρα για τη θυσία. Τη στιγμή της θυσίας ο ταύρος μεταμορφώνεται παίρνοντας τη μορφή της σελήνης ενώ ο μανδύας του Μίθρα γίνεται ουράνιος θόλος με τους πλανήτες και τους αστέρες. Από το αίμα του ταύρου και την ουρά του ξεπήδησαν τα πρώτα στάχυα του σταριού και το σταφύλι.  Από το σπόρο που έρευσε από τα γεννητικά όργανα του ταύρου διαμορφώθηκαν τα ανθρώπινα πλάσματα. Άρχισαν να εναλλάσσονται η μέρα και η νύχτα, ξεκίνησε ο μηνιαίος κύκλος της σελήνης, δημιουργήθηκε ο χρόνος. Από τη γη αναδύθηκαν και τα πλάσματα του σκότους: ένα φίδι έγλειψε το αίμα του ταύρου, ένας σκορπιός προσπάθησε να ρουφήξει τον ιερό σπόρο. Η διαπάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό είχε ξεκινήσει. Ο κόρακας στις αναπαραστάσεις του Μίθρα συμβολίζει τον αέρα, το λιοντάρι τη φωτιά, το φίδι το χώμα, το δοχείο ανάμιξης το νερό.

Επίσκεψη φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών στο ανάγλυφο του Μίθρα των Θερμών

       Το ανάγλυφο του Μίθρα στις Θέρμες αναμφισβήτητα συνδέεται με τη διάδοση μυστηριακών θρησκειών στην επικράτεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αν και δεν υπάρχει ανάλογο μνημείο στη Θράκη, θεωρείται πιθανό ότι ο Μιθραϊσμός είχε μεγάλη εξάπλωση στην περιοχή πριν από την αφομοίωσή του από το Χριστιανισμό.

         Στη Θράκη υπάρχουν πάμπολλα παρόμοια κειμήλια που μας συνδέουν με ένα μακρινό παρελθόν. Όπου κι αν βρεθεί κανείς ξυπνούν μνήμες από τα βάθη του χρόνου, μνήμες αιώνων. Το ανάγλυφο του Μίθρα στις Θέρμες, τραυματισμένο από τους αρχαιοκάπηλους κι απροστάτευτο από τα στοιχεία της φύσης και τους επόμενους βανδάλους στέκει πάνω στα βουνά της Ροδόπης μάρτυρας ενός πανάρχαιου  παρελθόντος  στην ιστορική γη της Θράκης.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Πολλά από τα στοιχεία του κειμένου βασίζονται στο άρθρο του κ.Διαμαντή Τριαντάφυλλου για το Μίθρα των Θερμών που δημοσιεύτηκε στα ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ.

Ενημερωτική πινακίδα που τοποθετήθηκε το 2001 
από τους μαθητές της Περιβαλλοντκή Ομάδας του Λυκείου Γλαύκης. 
Η πινακίδα δεν υπάρχει πλέον.